ΣΧΟΛΕΙΑ

 

ΓΕΝΙΚΑ  ΣΤΟΙΧΕΙΑ
ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΣΧΟΛΕΙΑ	ΣΕΡΒΙΚΑ ΣΧΟΛΕΙΑ
ΕΒΡΑΪΚΑ ΣΧΟΛΕΙΑ	ΒΟΥΛΓΑΡΙΚΑ ΣΧΟΛΕΙΑ
ΜΟΥΣΟΥΛΜΑΝΙΚΑ ΣΧΟΛΕΙΑ	ΡΟΥΜΑΝΙΚΑ ΣΧΟΛΕΙΑ
ΓΑΛΛΙΚΑ ΣΧΟΛΕΙΑ	ΓΕΡΜΑΝΙΚΑ ΣΧΟΛΕΙΑ
ΙΤΑΛΙΚΑ ΣΧΟΛΕΙΑ	ΑΡΜΕΝΙΚΑ ΣΧΟΛΕΙΑ
ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ

 

 

 

 

 

 

 

 

ΓΕΝΙΚΑ  ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΣΤΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ

   

Γενικά στις αρχές του 20ού αιώνα λειτουργούσαν στη Θεσσαλονίκη εκπαιδευτήρια 8 θρησκευμάτων και 13 εθνοτήτων, με πρώτη, από την άποψη του αριθμού των μαθητών, τη μουσουλμανική, δεύτερη την ελληνική, και τρίτη την ισραηλιτική κοινότητα.

Χασιώτης Ι. Κ., " Η πρώτη μετά την πρώτην. Αναζητώντας διαχρονικά χαρακτηριστικά και τομές στην ιστορία της Θεσσαλονίκης.", Χασιώτης Ι., Τοις Αγαθοίς βασιλεύουσα Θεσσαλονίκη, εκδ. Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη 1997

Στις αρχές του αιώνα...

    Στις αρχές του αιώνα λειτουργούσαν 86 σχολεία με 13-14000 περίπου μαθητές και σπουδαστές.

    Το γενικό προξενείο της Ρουμανίας διατηρούσε από το 1903 ένα "λύκειο", γυμνάσιο-διδασκαλείο δηλαδή, στην οδό Μισραχή, πάροδο του δρόμου των πύργων.

    Η ελληνική κοινότητα της Θεσσαλονίκης είχε ένα γυμνάσιο αγοριών και άλλο κοριτσιών, δέκα κατώτερα σχολεία , ένα διδασκαλείο με οικοτροφείο, και δύο ιδιωτικές σχολές γλωσσών και εμπορίου.

    Το 1907 η αρμενική κοινότητα απέκτησε ιδιόκτητο δίπατο σχολείο , που χτίστηκε δίπλα στην εκκλησία. Εκεί άρχισε τη διδασκαλία της και η πρώτη επαγγελματίας δασκάλα , Μανίγκ Ντεπανιάν, αρχικά με 30-50 και σύντομα με 40-45 μαθητές.

Σουλιώτης   Νικολαϊδης Α., Ο Μακεδονικός Αγών, ΙΜΧΑ, Θεσσαλονίκη 1984

Χασιώτης Ι. Κ.,   " Η πρώτη μετά την πρώτην. Αναζητώντας διαχρονικά χαρακτηριστικά και τομές στην ιστορία της Θεσσαλονίκης.", Χασιώτης Ι., Τοις Αγαθοίς βασιλεύουσα Θεσσαλονίκη, εκδ. Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη 1997

Χασιώτης, Ι. Κ., "Η αρμένικη παροικία της Θεσσαλονίκη: Ίδρυση οργάνωση και ιδεολογική εξέλιξη",   Χασιώτης Ι., Τοις Αγαθοίς βασιλεύουσα Θεσσαλονίκη, εκδ. Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη 1997

ΕΥΡΩΠΑΪΚΕΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΕΣ ΠΡΟΣΠΑΘΕΙΕΣ

Οι προσπάθειες άρχισαν κατά τη δεύτερη πεντηκονταετία του 19^ου αιώνα, από ιεραποστολές και ευρωπαϊκά κρατικά ιδρύματα για την προώθηση της επιρροής τους στην πόλη και την ενδοχώρα. Αρρεναγωγείο, με τμήμα εμπορικών σπουδών, των μοναχών του τάγματος Saint Vincent de Paul, και παρθεναγωγείο των μοναστριών του ίδιου τάγματος στην οδό Φράγκων. Άλλο ένα παρθεναγωγείο και νηπιαγωγείο στη συνοικία των Πύργων, το “Καλαμαρί”. Γυμνάσιο, ιερατική σχολή και οικοτροφείο στο Ζεϊτενλίκ, για την εκπαίδευση συνιτών βουλγαροπαίδων. Αγγλικανοί ίδρυσαν στα 1907 το “Αγγλικό Παρθεναγωγείο”, στο οποίο φοιτούσαν αρκετές Ελληνίδες. Κοντά στην Καμάρα λειτουργούσε το παρθεναγωγείο του Γκρόσμπερ, ιδρυμένο από την Αγγλικανική Βιβλική Εταιρεία για τον εκχριστιανισμό των Ισραηλιτών. Αμερικανοί προτεστάντες ξεκίνησαν στα 1905 τη λειτουργία της “Αμερικανικής Γεωργικής Σχολής”, εκπαιδεύοντας εκεί παιδιά από βουλγαρόφρονα χωριά της Μακεδονίας.

Η “Γαλλική Λαϊκή Αποστολή” ήταν κρατική· είχε ιδρύσει λύκειο αρρένων (το τόσο γνωστό Lycee) και παρθεναγωγείο, σχολεία στα οποία φοιτούσαν Εβραίοι κυρίως, καθώς και εμπορική σχολή με πλειονότητα Ελλήνων μαθητών κατά τις παραμονές του 1912. Εβραίοι ήταν οι περισσότεροι μαθητές των ιταλικών εκπαιδευτηρίων : της “Πρακτικής και Εμπορικής Σχολής Ουμβέρτος Α΄”, της “Βασιλικής Σχολής Θηλέων”, της “Βασιλικής Σχολής Αρρένων”, του δημοτικού θηλέων. Λειτουργούσαν ακόμη η επαγγελματική σχολή θηλέων στο Ιταλικό Νοσοκομείο και η δημοτική σχολή της εταιρείας “Dante Alighιeri”, που δεχόταν μόνο ιταλόπαιδες. Στα 1888 ιδρύθηκε η Γερμανική Σχολή, που αρχικά προοριζόταν για τα παιδιά των Γερμανών και Αυστριακών υπαλλήλων των Ανατολικών Σιδηροδρόμων, αλλά γρήγορα άνοιξε τις πύλες της και στους ντόπιους. Αργότερα, ιδρύθηκε η Ανωτέρα Γερμανική Σχολή.

Χασιώτης Ι.Κ., Τοις αγαθοίς Βασιλεύουσα Θεσσαλονίκη, Ιστορία και Πολιτισμός Τοις αγαθοίς Βασιλεύουσα Θεσσαλονίκη, Ιστορία και Πολιτισμός, Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη 1997.

ΣΧΟΛΕΙΑ ΒΑΛΚΑΝΙΚΩΝ ΚΟΙΝΟΤΗΤΩΝ

Ως πρωτεύουσα της οθωμανικής Βαλκανικής, η Θεσσαλονίκη δεν μπορούσε παρά να έχει σχολεία των διαφόρων βαλκανικών εθνοτήτων, για την εξυπηρέτηση τόσο των τοπικών ολιγάριθμων κοινοτήτων τους όσο και των ομοφρόνων τους από άλλες περιοχές. Ήταν άλλωστε, και ζήτημα γοήτρου για τις βαλκανικές χώρες να διατηρούν στη Θεσαλονίκη εκπαιδευτήρια, που και την παρουσία τους σημείωναν και υποθήκες για το μέλλον της Μακεδονίας ήθελαν να εγγράψουν.

Τα περισσότερα από τα σχολεία αυτά ήταν βουλγαρικά. Το πρώτο ιδρύθηκε στα 1871. Μετά δέκα χρόνια άνοιξε το γυμνάσιο και το διδασκαλείο μαζί με οικοτροφείο. Επίσης, παρθεναγωγείο, εμπορική σχολή στα 1907 και δύο δημοτικά, ένα στο Βαρδάρι, για τα παιδιά του “Κούκους μαχαλά”, και ένα άλλο στη συνοικία της Αγίας Τριάδας. Οι Σέρβοι διατηρούσαν Ανωτέρα Αστική Σχολή Αρρένων και Θηλέων, κοντά στο χιλανδαρινό μετόχι του Αγίου Σάββα στο Ιπποδρόμιο, καθώς επίσης και δύο νηπιαγωγεία στο Βαρδάρι και την Αγία Τριάδα. Η ρουμανική προπαγάνδα συντηρούσε τέσσερα σχολεία : νηπιαγωγείο, δημοτικό, γυμνάσιο, και από το 1899, εμπορική σχολή. Τέλος, η ολιγάριθμη, μα πάντοτε ακμαία, αρμενική κοινότητα είχε από το 1907 σχολείο κοντά στην εκκλησία της. Πριν, αλλά και κατά τη διάρκεια της λειτουργίας του, οι αρμενικές οικογένειες από όλα τα άλλα σχολεία προτιμούσαν τα ελληνικά.

Συμπερασματικά, στα τέλη του 19^ου αιώνα και τις αρχές του 20^ου λειτουργούσαν στη Θεσσαλονίκη εκπαιδευτήρια 8 θρησκευμάτων και 13 εθνοτήτων, αριθμός που δείχνει το επίπεδο της παρεχόμενης παιδείας και την επικέντρωση διεθνών συμφερόντων.

Χασιώτης Ι.Κ., Τοις αγαθοίς Βασιλεύουσα Θεσσαλονίκη, Ιστορία και Πολιτισμός Τοις αγαθοίς Βασιλεύουσα Θεσσαλονίκη, Ιστορία και Πολιτισμός, Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη 1997.

ΑΡΜΕΝΙΚΗ-ΣΕΡΒΙΚΗ-ΡΟΥΜΑΝΙΚΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ

Από το 1887 λειτούργησε αρμενικό σχολείο, το οποίο όμως απέκτησε μόνιμη στέγη μόνον το 1907. Εκτός από το αρμενικό, η πόλη διέθετε, τουλάχιστον από το 1897, και σερβικό γυμνάσιο-διδασκαλείο με οικοτροφείο για τους σερβίζοντες σλαβόφωνους οικοδόμους από τη βόρεια Μακεδονία, όχι περισσότερους από 1.500 συνολικά. Επίσης, πριν από τους βαλκανικούς πολέμους, λειτουργούσε ρουμανικό δημοτικό (31 μαθητές, δυο δάσκαλοι και τρεις δασκάλες) και αντίστοιχο εμπορικό γυμνάσιο (86 μαθητές, 18 καθηγητές) για την κοινότητα των ρουμανιζόντων Βλάχων, που δεν ξεπερνούσαν τα 1.000 άτομα, κάτω από την αιγίδα του ρουμανικού προξενείου.

Παπαστάθης Κ. Χ., "Η πνευματική ζωή στην τουρκοκρατούμενη Θεσσαλονίκη", Χασιώτης Ι.Κ., Τοις αγαθοίς Βασιλεύουσα Θεσσαλονίκη, Ιστορία και Πολιτισμός, Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη 1997.

"Ξένα" σχολεία

Εκτός από τα Ελληνικά σχολεία και Σχολές, που συνιστούσαν και τη μεγίστη πλειοψηφία των εκπαιδευτικών ιδρυμάτων στη Θεσσαλονίκη κατά τη δεκαετία του 1910, λειτουργούσαν και ξένα σχολεία. Από αυτά σε ικανό αριθμό μαρτυρούνται τα κοινοτικά Ισραηλιτικά, που ήσαν: η σχολή Αλλιάνς Αλλατίνι θηλέων, η κοινοτική σχολή θηλέων, η μεγάλη σχόλη Ταλμούδ Τάρα αρρένων, η μικτή σχολή ''Έσδρα'' , η επαγγελματική σχολή, το Μητρικό νηπιαγωγείο, η σχολή αρρένων Βαρδαρίου, η σχολή αρρένων Καλαμαριάς και η σχόλη θηλέων Καλαμαριάς. Μαρτυρούνται , επίσης, διορισμοί δασκάλων της ελληνικής γλώσσας σε οθωμανικά σχολεία και η λειτουργία μικτής ιδωτικής Οθωμανικής Σχολής με διεύθυνση τον Ετέμ Μουφήτ Εφένδη, που βρισκόταν στην οδό Κ. Κανάρη ''της συνοικίας των Πύργων΄΄. Τέλος μαρτυρείται, κατά την ίδια εποχή, και λειτουργία Γερμανικής Σχολής και Γαλλικό κολλέγιο στην πόλη της Θεσσαλονίκης.

Λουκάτος Δ. Σπύρος, "Πολιτειογραφικά Θεσσαλονίκης, Νόμου και Πόλης, στα μέσα της δεκαετίας του 1910", Η Θεσσαλονίκη μετά το 1912, Συμπόσιο 1985, Δήμος Θεσσαλονίκης 1986

ΣΧΕΣΕΙΣ ΤΩΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΩΝ ΚΟΙΝΟΤΗΤΩΝ

Αναφερόμενοι στις τρεις κυριότερες θρησκευτικο-εθνικές διαστρωματώσεις του πληθυσμού της τουρκοκρατούμενης Θεσσαλονίκης, πρέπει να τονίσουμε πως στους τομείς της πολιτιστικής και εκπαιδευτικής κινήσεως τους τους χώριζαν τείχη. Δεν υπήρχαν μεταξύ τους επαφές και αμοιβαίες επιδράσεις, μα ούτε και προοπτική για συνεργασία. Η κάθε κοινότητα σεβόταν και δεν ενοχλούσε τη δραστηριότητα της άλλης. Αντίθετα, το δεύτερο μισό του 19^ου αιώνα άρχισε η λειτουργία δυτικών εκπαιδευτηρίων, με άμεσο σκοπό την πολιτιστική διείσδυση και με έμμεσο τον προσηλυτισμό.

Χασιώτης Ι.Κ., Τοις αγαθοίς Βασιλεύουσα Θεσσαλονίκη, Ιστορία και Πολιτισμός Τοις αγαθοίς Βασιλεύουσα Θεσσαλονίκη, Ιστορία και Πολιτισμός, Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη 1997.

 

Το 1907 εξαιτίας των μεγάλων αναγκών της πόλης και ολόκληρης της Μακεδονίας σε δασκάλους, θα ιδρυθεί στη Θεσσαλονίκη και Ελληνικό Διδασκαλείο Θηλέων. Οι απόφοιτοι του Διδασκαλείου θα επανρώσουν όλα τα ελληνικά σχολεία της Θεσσαλονίκης και της Μακεδονίας και θα στηρίξουν τον Ελληνισμό στις κρίσιμες ώρες που θα έλθούν. Ακόμα θα ανταγωνιστούν με επιτυχία τις ξένες αποστολές, που την ίδια εποχή ασκούσαν απροκάλυπτη προπαγάνδα στο χώρο της Μακεδονίας ιδρύοντας ''ελληνικά'' σχολεία όπου δίδασκαν μοναχοί των διάφορων ''ιεραποστολών''. Με βάση στοιχεία της εποχής,το 1882 , λειτουργούσαν στα πλαίσια της Ελληνικής Κοινότητας της Θεσσαλονίκης: 1 τριτάξιο Διδασκαλείο με 6 καθηγητές και 50 σπουδαστές , 1 εξατάξιο Γυμνάσιο Αρρένων με 10 καθηγητές και 250 μαθητές , 1 πεντατάξιο Παρθεναγωγείο , 3 πλήρη Δημοτικά σχολεία και 4 Νηπιαγωγεία , με 2200 μαθητές και δασκάλους και καθθηγητές.

Και στον κοινωνικό τομέα έγινε σοβαρή προσπάθεια οργάνωσης του ελληνικού πληθυσμού της πόλης. Την ίδια εποχή ιδρύεται στη Θεσσαλονίκη ο ''Φιλεκαιδευτικός Σύλλογος'' και η ''Φιλόπτωχος Αδελφότητα'' , που προσέφεραν πολλές και ποικίλες υπηρεσίες στην Κοινότητα της πόλης.

Ανάλογα σημαντική ήταν η δραστηριότητα των Εβραίων στην πόλη. Με τη βοήθεια επιφανών μελών της Εβραικής Κοινότητας της Θεσσαλονίκης (Allatini, Modiano, Nehama, Fernandez, Perera, κ. ά.)ιδρύονται αξιόλογα εβραικά σχολεία στην πόλη.

Παπαγιαννόπουλος Απ., Ιστορία της Θεσσαλονίκης, εκδ.Ρέκος, Θεσσαλονίκη 1993(2).

Το σχολείο κατείχε κυρίαρχη θέση στην πολυεθνική κοινωνία της Θεσσαλονίκης από το τέλος του περασμένου αιώνα. Η ελληνική κοινότητα Θεσσαλονίκης είχε προωθήσει έντονα την ανάπτυξη των σχολείων ιδιαίτερα στις δύο τελευταίες δεκαετίες του περασμένου αιώνα. Το 1882 κιόλας , υπήρχαν στην πόλη δέκα ελληνικά σχολεία στοιχειώδους και μέσης εκπαίδευσης με 44 εκπαιδευτικούς και 2.200 μαθητές συνολικά. Η ελληνική εκπαίδευση σημείωσε μεγάλη ανάπτυξη την πρώτη δεκαετία του αιώνα με την ίδρυση πολλών ιδιωτικών σχολείων , όπως το ''Μαράσλειον Ελληνικόν και Πρακτικόν Εμπορικόν Λύκειον'' του Στέφανου Νούκα και η ''Σχολή Κωνσταντινίδου''. Όπως προκύπτει από επίσημη στατιστική, το 1908 λειτουργούσαν 32 ελληνικά εκπαιδευτικά ιδρύματα με 127 καθηγητές και δασκάλους συνολικά και 7.796 μαθητές και μαθήτριεςΤην ίδια χρονιά λειτουργούσαν στην πόλη 64 ακόμη σχολεία άλλων εθνοτήτων. Απ' αυτά 26 ήταν τουρκικά, οχτώ εβραικά, εφτά γαλλικά, έξι ιταλικά, έξι βουλγαρικά, τέσσερα σερβικά, δύο γερμανικά, δύο ρουμανικά, ένα αγγλικό παρθεναγωγείο, ένα αρμενικό κι η Αμερικάνικη Γεωργική Σχολή.

Η οικονομική ανάπτυξη της πόλης, ο ευάριθμος γαλλομαθής εβραικός πληθυσμός και η παρουσία πολλών ξένων είχαν δημιουργήσει τις προυποθέσεις για την προώθηση της ευρωπαικής παιδείας που μονοπωλούσε η γαλλική γλώσσα και κουλτούρα. Την προτίμηση συγκέντρωναν τα (εβραικά )σχολεία της Alliance Israelite Universelle και της Mission Laique Francaise του γαλλικού κράτους , που διατηρούσαν όλες τις εκπαιδευτικές βαθμίδες. Πέρα από την εκπαιδευτική πρακτική , επικρατούσα επίσημη γλώσσα στην πόλη ήταν τα γαλλικά , γλώσσα επικοινωνίας στη διοίκηση , την οικονομική και κοινωνική ζωή της πόλης. Γαλλικά ήταν η επιλογή της ξένης γλώσσας στα σχολεία, γλλική ήταν η γλώσσα των εβραικών σχολείων μέσω της γαλλοιησουίτικης προπαγάνδας που είχε εγκινιαστεί από το 1883 στη Θεσσαλονίκη με τα σχολεία της Alliance.

Ζαφείρης Χρ., Παπατζήκας Αρ., Εν Θεσσαλονίκη 1900-1960, εκδ. Εξάντας, Αθήνα 1994.

 

 

ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΣΧΟΛΕΙΑ

 

 

 

ΤΟ ΜΑΡΑΣΛΕΙΟ ΛΥΚΕΙΟΝ ΣΤΕΦΑΝΟΥ ΝΟΥΚΑ

    Ο ιερομόναχος Στέφανος Νούκας με παρότρυνση του πλουσίου ομογενή Δ.Σγούτα έρχεται από το Παρίσι στη Μακεδονία και ακολουθώντας τη συμβουλή του Δ.Αγγελάκη , ιδρύει στη Θεσσαλονίκη το 1895 το "Ελληνογαλλικόν Εμπορικόν και Πρακτικόν Λύκειον Στ. Νούκα" σε ένα οικόπεδο της συνοικίας Καραγάτσια  (σημ. Μαρτίου στις οδούς Αλεξανδρείας, Κρήτης και Ζ. Παπαντωνίου ) που αγόρασε με τις 1300 οθωμανικές λίρες που του δάνεισαν ο Δ. Αγγελάκης και ο Σαούλ Μοδιάνο. Το εκπαιδευτήριο του είναι ένα μοναδικό στος είδος του ελληνικό ίδρυμα. Ελληνογαλλική Σχολή δεν υπήρχε τότε πουθενά στον ελεύθερο ή τουρκοκρατούμενο ελληνικό χώρο και είναι η ελληνική απάντηση στις ξένες εμπορικές σχολές, που από το 1888 είχαν αρχίσει να ιδρύονται στην Θεσσαλονίκη. Η ποιότητα της παρεχόμενης εκπαίδευσης θα κάνει το Λύκειο του Νούκα διάσημο και θα συγκεντρώσει στη Θεσσαλονίκη ελληνόπουλα όχι μόνο από την Μακεδονία και τη Θράκη αλλά και από τη Θεσσαλία, τη Μ.Ασία, τον Πόντο , τη Ρωσσία , τη Ρουμανία....

    Ο Στ. Νούκας θα ξεκινήσει ένα νέο οδοιπορικό για την εξεύρεση των απαραίτητων χρημάτων επισκεπτόμενος αρχικά το Πατριαρχείο, κατόπιν τον Γ. Μαρασλή στην Οδησσό της Ρωσσίας (1902) που του πρόσφερε 100.000 ρούβλια (=1.160 χρυσές οθωμ. λίρες) και τέλος τον Δ. Σγούτα στο Παρίσι (1905) ο οποίος τον ενισχύει με 22.549 γαλλ.φράγκα .

    Το Λύκειο θα ονομάζεται έκτοτε προς τιμή του μεγάλου ευεργέτη "Μαράσλειο Εμπορικόν Λύκειον" και η πτερύγα που χτίστηκε με τη δωρεά Σγούτα "Σγούτειον". Θα περιλαμβάνει τετρατάξια Εμπορική Σχολή , Κλασσικό Γυμνάσιο , Δημοτικό και Νυχτερινή Σχολή, θα διαθέτει τη μοναδική στην πόλη ειδική αίθουσα διδασκαλίας Φυσικής-Χημείας, όπως και αίθουσα Εμπορευματολογίας, εξοπλισμένης με πλούσια εποπτικά μέσα. Τα τμήματα του Λυκείου στεγάζονταν στο διώροφο κτιρίο ,που είχε στο ισόγειο 8 δωμάτια και αίθουσα φαγητού, στον πρώτο όροφο 8 αίθουσες διδασκαλίας και 4 δωμάτια και στον δεύτερο όροφο 3 αίθουσες και 8 δωμάτια.

Αγραφιώτου -Ζαχοπούλου Π., Σχολεία της Θεσσαλονίκης, εκδ.Ιανός, Θεσσαλονίκη, 1997, σελ. 114-116

Νηπιαγωγεία

Σημαντικό τμήμα του κοινοτικού εκπαιδευτικού συστήματος ήταν τα νηπιαγωγεία,για τα οποία εφαρμόσθηκε σύστημα ''παρόμοιον προς το εν Γαλλία εφαρμοσθέν των ονομασθέντων Salle d'Asyle'' κατά τον Χ''κυριακου. ''Παιδιά από του 3ου μέχρι του 6ου έτους της ηλικίας των αμφοτέρων των φύλων εις μίαν αίθουσαν, έχουσαν αμφιθεατρικά θρανία, εδιδάσκοντο υπό ειδικής διδασκαλίσσης, της νηπιαγωγού, ομιλίαν,άσματα, παίγνια, ασκούντα την ορθήν σκέψιν και την υγείαν, ως και την πρώτην ανάγνωσιν και γραφήν''.

Στα 1882 μνημονεύονται 4 νηπιαγωγεία στη Θεσσαλονίκη, που συνγκεντρώνουν το ένα έκτο των μαθητών της πόλης, το Κεντρικό, του Ιπποδρομίου, του Αγίου Αθανασίου και της μονής Βλατάδων. Το Κεντρικό ανήκε προφανώς στο Παρθεναγωγείο.Το νηπιαγωγείο του Αγίου Αθανασίου είναι ίσως η ''Παλαιά Αλληλοδιδακτική Σχολή''.

Χεκίμογλου Ε., '' Νεότερες και λανθάνουσες ειδήσεις για τα εκπαιδευτήρια και τους οικονομικούς πόρους της ελληνορθόδοξης Κοινότητας Θες/νίκης (1850 - 1912)'' 1880-1890

΄Ένα άλλο νηπιαγωγείο

΄Ενα άλλο νηπιαγωγείο λειτούργησε στην περιοχή Βαρδαρίου, άγνωστο ακριβώς από πότε. Στο Κτηματολόγιο αναφέρεται ως αφιέρωμα του Χρήστου Χ''δημητρίου με τη μοναδική είδηση ότι λειτούργησε ως νηπιαγωγείο ''προ ετών''.

Χεκίμογλου Ε., '' Νεότερες και λανθάνουσες ειδήσεις για τα εκπαιδευτήρια και τους οικονομικούς πόρους της ελληνορθόδοξης Κοινότητας Θες/νίκης (1850 - 1912)''

Ιδιωτικά Σχολεία

Η επέκταση της πόλης και η αύξηση του ελληνικού πληθυσμού- ο οποίος υπερδιπλασιάσθηκε μεταξύ των ετών 1882 και 1913- δημιούργησε νέες ανάγκες για σχολεία. Ιδίαιτερα στη νεοκατοικημένη τότε περιοχή των Εξοχών, όπου ο μισός πληθυσμός ήταν ελληνικός, ιδρύεται δημοτικό σχολείο, στην ενορία Αγίας Τριάδος και άλλο ένα στην ενορία Αναλήψεως. Στις δυο αυτές ενορίες ιδρύονται και ισάριθμα νηπιαγωγεία. Στο ανατολικό τμήμα της παλαιάς πόλης, στο Ιπποδρόμιο, εγκαταστάθηκε η Ιωαννίδειος Αστική Σχολή Αρρένων με δωρέα του Δ. Ιωαννίδη, που πέθανε στα 1906 και άφησε ''κληποδότημα υπέρ ανέγερσεως Αστικης σχολής και Κλινικής εν τω νοσοκομείω''.Στην ίδια συνοικία λειτούργησε στα 1910 και μικτό διτάξιο δημοτικό σχολείο.

Στη συνοικία των Εξοχών θα εγκαταστάθουν και οι τρεις ιδιωτικές σχολές που θα αναβαθμίσουν περαιτέρω το επίπεδο της εκπαίδευσης στην πόλη,το Μαράσλειο Λύκειο και το Πρότυπο Παρθεναγωγείο του Στεφάνου Νούκα καθώς και η Εμπορική Σχολή του Αθανασίου Κωνσταντινίδη.

΄Οπως μας διηγείται ο Μ. Μπήτος, ο Νούκας είχε την πρόθεση να ιδρύσει ένα γυμνάσιο, παρόμοιο με εκείνο του Τσοτυλίου, σε κωμόπολη της Χαλκιδικής. Ο Δημοσθένης Αγγελάκης, πρόκριτος της Κοινότητας Θεσσαλονίκης και επιχειρηματίας ο ίδιος, τον έπεισε να προσανατολιστεί σ'έναν άλλον στόχο, πιο κρίσιμο για τις ανάγκες μιας εμπορικής πόλης, όπως ήταν η Θεσσαλονίκη - την ίδρυση μιας ελλληνογαλλικής εμπορικής σχολής. Κι αυτό γιατί τον τομέα της εμπορικής εκπαίδευσης μονοπωλούσαν ξένα σχολεία. Το εγχείρημα αυτό πραγματοποιήθηκε με τη βοήθεια του Αγγελάκη και άλλων βέβαια ευεργετών από το εξωτερικό.

Μεταξύ των επιτευγμάτων της κοινοτικής διοίκησης της περιόδου 1904 -1908 περιλαμβάνεται και η ίδρυση ενός ακόμη σχολείου στα δυτικά της πόλης. ''Εν τοις παρά το Μπεχ-Τσινάρ κήποις'' ανεγέρθηκε οίκημα ''χρησιμεύον ως σχολή διά τους παίδας των κηπουρών και των αγροτών''.

Χεκίμογλου Ε., '' Νεότερες και λανθάνουσες ειδήσεις για τα εκπαιδευτήρια και τους οικονομικούς πόρους της ελληνορθόδοξης Κοινότητας Θες/νίκης (1850 - 1912)''

΄Ένα άγνωστο σχολείο

Στον ανέκδοτο Κώδικα του Αγίου Αθανασίου έχει καταχωρηθεί ένα έγγραφο του έτους 1906, το οποίο μας παρέχει ειδήσεις για ένα άγνωστο σχολείο, ενοριακό κατά πάσα πιθανότητα, στην ταυτώνυμη συνοικία.

Χεκίμογλου Ε., '' Νεότερες και λανθάνουσες ειδήσεις για τα εκπαιδευτήρια και τους οικονομικούς πόρους της ελληνορθόδοξης Κοινότητας Θες/νίκης (1850 - 1912)'' 1900-1910

Σύνδεση της ίδρυσης των σχολείων με την κοινωνικό - οικονομική πραγματικότητα.

Ας σημειωθεί ότι στη συνοικία Αγίου Αθανασίου εκτός από τα ελληνικά υπήρχαν και βουλγαρικά σχολεία και συγκεκριμένα ένα γυμνάσιο,ένα δημοτικό και ένα παρθεναγωγείο.

Φαίνεται ότι η ενορία του Αγίου Αθανασίου αποτέλεσε το γεωγραφικό κέντρο της εκπαίδευσης του ορθόδοξου χριστιανικού στοιχείου κατά την τελευταία περίοδο της Τουρκοκρατίας. Σ'αυτό αναμφίβολα συντέλεσε όχι μόνον η πληθυσμιακή ανάπτυξη της συνοικίας και η γειτνίασή της με τις επίσης πολύαριθμες ελληνικές συνοικίες του Αγίου Νικολάου και της Παναγούδας αλλά και η σύνθεση του πληθυσμού της, ο οποίος περιλάμβανε τις πιο εύπορες οικογένειες της Κοινότητας. Στην περιοχή λοιπόν αυτή υπήρχαν διαθέσιμα μεγάλα κτίρια. Εξάλλου, όπως είδαμε, οι περισσότερες σχολικές εγκαταστάσεις ήταν δωρεές πλούσιων Ελλήνων προς την Κοινότητα.

Χεκίμογλου Ε., '' Νεότερες και λανθάνουσες ειδήσεις για τα εκπαιδευτήρια και τους οικονομικούς πόρους της ελληνορθόδοξης Κοινότητας Θες/νίκης (1850 - 1912)''

Το οικονομικό πρόβλημα για τη χρηματοδότηση των εκπαιδευτικών αναγκών.

Η ένταση των σχολικών δραστηριοτήτων, που τοποθετείται σύμφωνα με τα παραπάνω, μετά τα 1860, έθεσε το πρόβλημα της εξεύρεσης των αναγκαίων οικονομικών πόρων για να χρηματοδοτηθούν αυτές οι δραστηριότητες. Οι μισθοί των δασκάλων και κυρίως οι κτιριάκες δαπάνες απαιτούσαν σημαντικούς πόρους. Αν και, αξιολογώντας όλη την περίοδο, από τα μέσα του 19ου αιώνα μέχρι το 1912, μπορούμε να πούμε ότι η Κοινότητα επιτέλεσε αξιόλογο και εθνικώς αναγκαίο εκπαιδευτικό έργο, είναι σαφές ότι δε μπόρεσε να επιλύσει το χρόνιο κτιριακό πρόβλημα των σχολείων της.

Οι αιτίες του οικονομικού πρόβληματος της Κοινότητας είναι πολλές και σύνθετες και δεν είναι δυνατόν να αναλυθούν εδώ. Θα σημειώσουμε μόνον ότι η Κοινότητα δεν ήταν πολιτική αλλά θρησκευτική συσσωμάτωση και κατά συνέπεια η φυσιολογική αύξηση των εσόδων της μπορούσε κατ' αρχήν να γίνει μέσω των ναών της Μητρόπολης Θεσσαλονίκης (εκ των εσόδων του παγκαρίου, των εισοδημάτων από περιουσιακά στοιχεία των ναών, από την πώληση κεριών κτλ.). Η δυσκολία εν προκειμένω ήταν ότι αρκετοί ναοί αποτελούσαν μοναστηριακά μετόχια και κατά συνέπεια τα έσοδά τους διέφευγαν από την Κοινότητα. Αρκετές διενέξεις μεταξύ του ελληνισμού της Θεσσαλονίκης πρέπει να αποδοθούν στον παράγοντα αυτόν.

Χεκίμογλου Ε., '' Νεότερες και λανθάνουσες ειδήσεις για τα εκπαιδευτήρια και τους οικονομικούς πόρους της ελληνορθόδοξης Κοινότητας Θες/νίκης (1850 - 1912)''

Συνολική Εισφοροδοτική ικανότητα των ναών. (1876 - 1880)

Προκειμένου να εκτιμήσουμε τη συνολική εισφοροδοτική ικανότητα των ενοριών, συνγκεντρώσαμε όλα τα παραπάνω στοιχεία σε έναν ενιαίο πίνακα, υπολογίζοντας το άθροισμα της αρχιερατικής χορηγίας για όλην την πενταετία.

 

ΠΙΝΑΚΑΣ 2

ΝΑΟΣ	ΠΟΣΟ	%
΄Αγιος Αθανάσιος	7.000	14,66
΄Αγιος Υπάτιος	5.800	11,15
΄Αγιος Νικόλαος	5.400	10,38
Παναγούδα	4.900	9,42
Αγίας Θεοδώρας	4.600	8,84
Μονής Βλατάδων	4.400	8,46
΄Αγιος Κωνσταντίνος	4.300	8,26
Νέα Παναγία	3.900	7,50
Μητρόπολη	3.500	6,73
Υπαπαντή	3.300	6,34
Αγίου Μηνά	3.300	6,34
Λαοδηγήτρια	1.000	1,92
ΣΥΝΟΛΟ	52.000	100,00

 

Από τον Πίνακα 2 προκύπτει ότι το ένα τρίτο των εσόδων προερχόταν από τους 4 ναούς που βρίσκονταν - και βρίσκονται - στον άξονα του Ιπποδρομίου, δίπλα στο μέχρι τότε ανατολικό τείχος. Ο ναός μάλιστα του Αγίου Υπατίου, ο οποίος συμπεριλαμβανόταν σ' αυτούς που επρόκειτο να διακοπεί η λειτουργία τους, κατατάσσεται δεύτερος από πλευράς εσόδων, αμέσως μετά την πλούσια ενορία του Αγίου Αθανασίου.

Η τελευταία μαζί με τις γειτονικές του Αγίου Νικολάου και της Παναγούδας - οι τρεις ενορίες που στο σύνολό τους σχημάτιζαν την κεντρική ελληνική συνοικία, στη γεωγραφική έκταση της οποίας βρίσκονταν όλα σχεδόν τα ελληνικά σχολεία της Θεσσαλονίκης- συνγκέντρωναν επίσης το ένα τρίτο των εσόδων.

Τέλος το υπόλοιπο τρίτο συνγκεντρωνόταν από τους λοιπούς πέντε ναούς (Μητρόπολη, ΄Αγιο Μηνά, Αγία Θεοδώρα, Μονή Βλατάδων και Λαοδηγήτρια ).

Χεκίμογλου Ε., '' Νεότερες και λανθάνουσες ειδήσεις για τα εκπαιδευτήρια και τους οικονομικούς πόρους της ελληνορθόδοξης Κοινότητας Θες/νίκης (1850 - 1912)''

Η περιουσία των εκπαιδευτηρίων.

΄Οπως πολύ σωστά παρατήρησε η Α. Ζιώγου-Καραστεργίου, ένας σημαντικός πόρος των εκπαιδευτηρίων ήταν τα ενοίκια που εισέπρατταν από την ακίνητη περιουσία τους. Η περιουσία αυτή δεν ήταν σταθερή. Στο χρονικό διάστημα 1893-1905 εκποιήθηκαν συνολικά 7 ακίνητα, χωρίς να αγοραστεί κανένα καινούργιο. ΄Εγιναν όμως μερικές επεκτάσεις σε ήδη υφιστάμενα ακίνητα. Παράλληλα παρέμειναν άχτιστα οικόπεδα σε κεντρική θέση.

Η συνολική πάντως εικόνα από τη διαχειριστική πρακτική της περιουσίας των εκπαιδευτηρίων εκφράζει το έντονο πρόβλημα ρευστότητας που αντιμετώπιζε η Κοινότητα. Τα περισσότερα ακίνητα βρέθηκαν στην κατοχή της με δωρεές ευεργετών. Η αξιοποίησή τους όμως απαιτούσε ρευστό που δεν υπήρχε ούτε και βρέθηκε. ΄Ετσι, αντί να αξιοποιούνται τα διαθέσιμα ακίνητα μερικά από αυτά πουλήθηκαν, ενδεχομένως, για να καλυφθούν τρέχοντα ελλείματα των εκπαιδευτηρίων.

Αν και οι σημερινές γνώσεις μας δεν επιτρέπουν να αντιληφθούμε τα προβλήματα της κτηματικής αγοράς και διαχείρισης της εποχής εκείνης, δεν μπορεί κανείς να μην παρατηρήσει μια βασική αντίφαση. Ενώ από τη μια πλευρά υπήρχε έλλειψη κατάλληλων σχολικών κτιρίων, από την άλλη διαπιστώνουμε την ύπαρξη σημαντικής ακίνητης περιουσίας υπέρ των εκπαιδευτηρίων.(σελ. 144-146)

Το συμπέρασμά μας, απ' όλα τα παραπάνω, είναι ότι τα όργανα της Κοινότητας πούλησαν όλα σχεδόν τα εκτός εμπορικού κέντρου ακίνητα και κράτησαν, αξιοποιώντας τες παραπέρα, τις ιδιοκτησίες στο Καπάνι και στον ΄Αγιο Μηνά. Η τελευταία αυτή περιοχή αναπτύχθηκε ιδιαίτερα μετά την πυρκαγιά του 1890 και κυρίως μετά το 1906. Τα καταστήματα αυτά και τα παγκάρια των ναών Αγίου Μηνά και Αγίου Αντωνίου έδιναν τους κύριους πόρους για τη λειτουργία των εκπαιδευτηρίων. (σελ. 149)

Χεκίμογλου Ε., '' Νεότερες και λανθάνουσες ειδήσεις για τα εκπαιδευτήρια και τους οικονομικούς πόρους της ελληνορθόδοξης Κοινότητας Θες/νίκης (1850 - 1912)''

ΜΗΤΡΟΠΟΛΗ - ΣΧΟΛΙΚΗ ΕΦΟΡΙΑ

Τα σχολεία της δημοτικής και μέσης παιδείας στη Θεσσαλονίκη λειτουργούσαν, πριν από την απελευθέρωση, με την ,άμεση εποπτεία του μητροπολίτη και των μελών της ελληνικής κοινότητας, που με τους κοινοτικούς άρχοντες και τους εφόρους των σχολείων φρόντιζαν για την αρτιότερη οργάνωση της εκπαίδευσης.

Η σχολική εφορία μεριμνούσε για την επισκευή των διδακτηρίων, το διορισμό των δασκάλων και των καθηγητών, τον εξοπλισμό των σχολείων με βιβλία και εποπτικά μέσα διδασκαλίας, τη χορήγηση υποτροφιών σε άπορους μαθητές και την ομαλή λειτουργία των εκπαιδευτηρίων γενικά.

ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ

Η δύσκολη οικονομική κατάσταση της κοινότητας δημιουργούσε, μερικές φορές, διάφορα προβλήματα στη λειτουργία των σχολείων γιατί αποτελέσματα της οικονομικής αυτής δυσπραγίας ήταν η στέγαση των σχολείων σε ακατάλληλα κτήρια, η ανεπάρκεια των απαραίτητων βιβλίων και λοιπών εποπτικών οργάνων διδασκαλίας και η ελλιπής μισθοδοσία των δασκάλων.

Παπαδόπουλος Σ., Εκπαιδευτική και κοινωνική δραστηριότητα του ελληνισμού της Μακεδονίας κατά τον τελευταίο αιώνα της Τουρκοκρατίας, , Εκπαιδευτική και κοινωνική δραστηριότητα του ελληνισμού της Μακεδονίας κατά τον τελευταίο αιώνα της Τουρκοκρατίας, , Θεσσαλονίκη 1970

ΦΙΛΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΙ ΣΥΛΛΟΓΟΙ

Η εκπαιδευτική και κοινωνική δραστηριότητα των κατοίκων ενός τόπου αποτελεί ασφαλώς την καλύτερη απόδειξη της εθνικότητας των, γιατί είναι η πιο σαφής εκδήλωση της ελεύθερης βούλησης και της κοινωνικής ορμής των. Πραγματικά, τα διάφορα σωματεία (φιλεκπαιδευτικοί σύλλογοι και αδελφότητες ή και άλλα φιλανθρωπικά ή φιλοπρόοδα σωματεία, που περιλαμβάνουν στο πρόγραμμα τους και φιλεκπαιδευτικούς σκοπούς) αποτέλεσαν σημαντικό παράγοντα για την ανάπτυξη της παιδείας στη Μακεδονία κατά τον τελευταίο αιώνα της τουρκοκρατίας. Ως την εποχή εκείνη η εκπαίδευση -ιδιαίτερα στον υπόδουλο Ελληνισμό- αποτελούσε κυρίως φροντίδα των τοπικών κοινοτήτων ή εκκλησιαστικών αρχών και, καμιά φορά, των επαγγελματικών συντεχνιών ή και μερικών ατόμων. Τώρα όμως στους παράγοντες αυτούς προστίθενται ένας νέος, η συμβολή της καλύτερης κοινωνικής τάξης με τη μορφή των συλλόγων, και το βάρος μετατοπίζεται προς τα εκεί. Οι φιλεκπαιδευτικοί σύλλογοι εμφανίζονται σχεδόν ταυτόχρονα σε όλο τον υπόδουλο ελληνισμό, καθώς και στο ελεύθερο ελληνικό βασίλειο, πολλαπλασιάζονται με γοργό ρυθμό και προμηνύουν μια νέα πνευματική αναγέννηση του ελληνικού έθνους, που επηρεάζει ευνοϊκά την ευρωπαϊκή κοινή γνώμη. Κύριες εστίες, κάτω από την επίδραση των οποίων ιδρύονται και αναπτύσσονται και πολλοί από τους άλλους συλλόγους, είναι ο "Σύλλογος προς διάδοσιν των ελληνικών γραμμάτων" στην Αθήνα (17 Απριλίου 1869) και ο "Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος" στην Κωνσταντινούπολη (1861)…….

………Η ύπαρξη λοιπόν των οργανισμών αυτών είναι πολύ πιθανόν ότι αποτέλεσε επίσης αφορμή και ταυτόχρονα υπόδειγμα και για την ίδρυση άλλων συλλόγων και σωματείων. Ιδιαίτερα μεγάλη ήταν η συμβολή των συλλόγων της Μακεδονίας, που υπήρξε το "μήλον της έριδος" όχι μόνο μεταξύ Ελλήνων και Βουλγάρων, αλλά και μεταξύ όλων των βαλκανικών εθνοτήτων. Οι φιλεκπαιδευτικοί σύλλογοι των πόλεων και κωμοπόλεων της Μακεδονίας, με την οικονομική ενίσχυση των σχολείων και την αποστολή δασκάλων σε διάφορα μέρη, συνετέλεσαν πολύ στη διάδοση της παιδείας, στη διατήρηση της Ορθοδοξίας και στην ενίσχυση του εθνικού φρονήματος των κατοίκων.

ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΣΧΟΛΙΚΗΣ ΣΤΕΓΗΣ

Το θέμα της σχολικής στέγης παραμένει, ολόκληρη τη χρονική περίοδο που εξετάζουμε (μέχρι 1912), φλέγον και με πολλές διαστάσεις, όπως φαίνεται καθαρά από τις συνεδριάσεις της Δημογεροντίας της Ελληνικής Κοινότητας, τις ανακοινώσεις της Εφορείας των Εκπαιδευτικών Καταστημάτων και τα σχόλια του ημερήσιου τύπου της εποχής. Από το στάδιο των ανησυχιών για τη ζωή των μαθητών και μαθητριών – επειδή όλα τα κτίρια είναι παλιά σπίτια επισκευασμένα – το θέμα ανάγεται σταδιακά σε ζήτημα εθνικής αξιοπρέπειας και εντάσσεται ανοιχτά στο πλαίσιο των εθνικών ανταγωνισμών στη Βαλκανική. Έτσι, παράλληλα μρε το φόβο της κατάρρευσης των “αθλίων” και “υποσάθρων” οικοδομών, διατυπωνονται σαφείς αιχμές για “κτήρια απάδοντα της εθνικής αξιοπρέπειας”, ενώ στις αρχές του αιώνα μας αντιπαρατίθενται ανοιχτά τα συγκριτικά και συγκρίσιμα στοιχεία : “Ενώ οι Βούλγαροι, Σέρβοι, Ρουμάνοι, ως και οι Καθολικοί έχουσιν εν Θεσσαλονίκη καλλιμάρμαρα κτήρια Παρθεναγωγείων, την προσοχή των ξένων προσελκύοντα, μόνον το Ελληνικόν Παρθεναγωγείον….στεγάζεται εν δυσίν οικίαις παλαιαίς και σεσαθρωμένες”, γράφει ο μητροπολίτης Θεσσαλονίκης στους ομογενείς

Θεσσαλονίκη III, Επιστημονική Επετηρίδα του Κέντρου Ιστορίας Θεσσαλονίκης, 1992

ΤΑ ΠΡΩΤΑ ΣΧΟΛΙΚΑ ΚΤΙΡΙΑ

Το παλαιότερο οικοδόμημα που κτίστηκε ειδικά για σχολική χρήση από την Ελληνική Κοινότητα της Θεσσαλονίκης είναι εκείνο που κοσμεί την πόλη μας, αφού, αναπαλαιωμένο, συνεχίζει να προσφέρει τις υπηρεσίες του στην εκπαίδευση ως 25^ο Γυμνάσιο και Λύκειο στην Εγνατία. Άρχισε να κτίζεται το 1892 με δωρεά του Ανδρέα Συγγρού, μετά την πυρκαγιά του 1890, και ολοκληρώθηκε στις 6 Σεπτεμβρίου 1893. Από τη σχολική χρονιά 1893-1894 λειτούργησε ως Γυμνάσιο.

Το 1907 θεμελιώθηκε στην οδό Κωνσταντίνου Παλαιολόγου, ένα άλλο επιβλητικό σχολικό κτίριο, η Κεντρική Αστική Σχολή Αρρένων, που δυστυχώς, κατεδαφίστηκε μετά το 1978, μη αντέχοντας το σεισμό και τη νέα ρυμοτομία της περιοχής με τη διάνοιξη της οδού Λ.Ιασονίδου.

Το 1907, επίσης, θεμελιώθηκε στο Ιπποδρόμιο η Ιωαννίδειος Αστική Σχολή με κληροδότημα του ευεργέτη Δ.Ιωαννίδη από τη Σιάτιστα, που λειτουργεί μέχρι σήμερα

Γούναρης Βασίλης Κ. , "Θεσσαλονίκη,1830-1912: Ιστορία, Οικονομία και Κοινωνία" "Θεσσαλονίκη,1830-1912: Ιστορία, Οικονομία και Κοινωνία", ΧασιώτηςΙ.Κ., Τοις αγαθοίς Βασιλεύουσα Θεσσαλονίκη, Ιστορία και Πολιτισμός,Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη 1997.

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ

Παρά τις εσωτερικές διχόνοιες και το γεγονός ότι ο προϋπολογισμόε της κοινότητας δεν ξεπερνούσε το 20% του αντίστοιχου εβραϊκού, οι Έλληνες σύμφωνα με τα σχόλια του Abbott, μπορούσαν δικαιολογημένα να ισχυριστούν ότι ήταν οι κύριοι εκπρόσωποι της πολιτιστική ζωής της πόλης και να καυχηθούν για ορισμένα εξαιρετικά ευαγή εκπαιδευτικά ιδρύματα. Το 1873 λειτούργησε γυμνάσιο, αναγνωρισμένο από το Πανεπιστήμιο Αθηνών και το 1875 ένα διδασκαλείο. Στα 1874 ο μαθητικός πληθυσμός της κοινότητας αριθμούσε ήδη πάνω από 1.500 άτομα, 98 από τα οποία ήταν μαθητές του γυμνασίου. Παρά τα σοβαρά προβλήματα που δημιούργησε η μεγάλη πυρκαγιά του 1890, η κοινότητα με τη βοήθεια σημαντικών δωρεών ανασυγκροτήθηκε. Κατά το σχολικό έτος 1899-1900 ο αριθμός των μαθητών έφτανε σχεδόν τις 2.000 και το 1912 τις 3.900. Γι’ αυτό άλλωστε, δικαιολογημένα παρατηρήθηκε ότι τα πλεονεκτήματα δεν αποτελούσαν προνόμιο μόνο των ευπορότερων οικογενειών.

Παπαστάθης Κ. Χ., "Η πνευματική ζωή στην τουρκοκρατούμενη Θεσσαλονίκη", Χασιώτης Ι.Κ., Τοις αγαθοίς Βασιλεύουσα Θεσσαλονίκη, Ιστορία και Πολιτισμός, Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη 1997.

ΦΙΛΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΣ ΣΥΛΛΟΓΟΣ

Παράλληλα με την ίδρυση νέων σχολείων από τα μέσα του 19^ου αιώνα οι Θεσσαλονικείς στράφηκαν προς τη σύσταση φιλογενών συλλόγων.Στα 1872 ιδρύθηκε ο “Φιλεκπαιδευτικός Σύλλογος Θεσσαλονίκης”, σύλλογος με φιλόδοξους σκοπούς μέχρι και αυτή την έκδοση “βιβλίων ωφέλιμων”. Αξιοπαρατήρητο είναι πως, ενώ στον ελλαδικό χώρο μεσουρανούσε η καθαρεύουσα, ο Κανονισμός του Συλλόγου καθόριζε ως γλώσσα των εκδόσεων του την “καταληπτήν εις τους πολλούς”. Ο Σύλλογος ίδρυσε βιβλιοθήκη και αναγνωστήριο. Κατά την πρώτη επταετία η βιβλιοθήκη έφτασε τους 500 τόμους. Δεν παρατηρήθηκε όμως μεγάλη προσέλευση αναγνωστών. Το ίδιο συνέβη και στις εβδομήντα συνολικά διαλέξεις –αναγνώσματα τις αποκαλούσαν- της ίδιας περιόδου. Γι’ αυτό αποφασίστηκε να προσαρμοστεί το περιεχόμενο τους προς θέματα που θα έδειχναν “το μεγαλείο του παρελθόντος και την κατάπτωσιν του παρόντος” και θα δίδασκαν τα οικογενειακά και εθνικά καθήκοντα. Ο Σύλλογος ίδρυσε σχολεία σε μερικά χωριά καιβοήθησε σημαντικά τα εκπαιδευτήρια της Θεσσαλονίκης και της Μακεδονίας γενικότερα, εξοπλίζοντας τα με βιβλία και όργανα φυσικής και χημείας, αποστέλλοντας διδασκάλους και χορηγώντας υποτροφίες. Διοργάνωνε επίσης, σεμινάρια για τους διδασκάλους των σλαβόφωνων χωριών. Ακόμα, ίδρυσε το νυκτερινό “Σχολείο του Λαού” για τη διδασκαλία των αναλφάβητων. Το Μάρτιο του 1876, που άνοιξε το σχολείο αυτό, γράφτηκαν 400 ενήλικοι. Δυστυχώς, η λειτουργία του κράτησε μόνο δυο μήνες, γιατί η σφαγή των προξένων το Μάιο του ίδιου έτους και όσα επακολούθησαν, κάλυψαν το σχολείο με την καχυποψία των οθομανικών αρχών. Μόλις στα 1906 μπόρεσε ο Σύλλογος να επανιδρύσει το νυκτερινό σχολείο του, που λειτούργησε μέχρι την απελευθέρωση.

ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ ΤΟΥ ΦΙΛ. ΣΥΛΛΟΓΟΥ

Τα σαράντα ακριβώς χρόνια του γόνιμου βίου του ο Φιλεκπαιδευτικός Σύλλογος τα κάλυψε οικονομικά από τις συνδρομές και τις εισφορές των μελών του (γύρω στα 150 θα μπορούσαμε να πούμε πως ήταν τα ενεργά μέλη του κάθε χρόνο), τις δωρεές και τα κληροδοτήματα της Εκκλησίας και των φιλογενών χορηγών, Θεσσαλονικέων και μη, όπως ήταν οι οικογένειες Δούμπα της Βιέννης και Οικονόμου της Τεργέστης (έως ότου στα 1905 συστήθηκε το αυτοτελές αγαθοεργό ίδρυμα “Ελένη Ανδρέου Οικονόμου” υπέρ των απόρων Ελλήνων μαθητών της Θεσσαλονίκης., οι αδελφοί Ράλλη του Λονδίνου και των Ινδιών, ο Μπενάκης, ο Μαυροκορδάτος και μερικά μοναστήρια του Αγίου Όρους. Η βοήθεια της Αθήνας προς το Σύλλογο περιοριζόταν σε διδακτικά εγχειρίδια.

Χασιώτης Ι.Κ., Τοις αγαθοίς Βασιλεύουσα Θεσσαλονίκη, Ιστορία και Πολιτισμός, Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη 1997.

ΓΕΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ (ΠΑΤΡΙΑΡΧΕΙΟ - ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΚΟΙΝΟΤΗΤΕΣ)

……Η αδυναμία του Πατριαρχείου να λάβει δραστικά μέτρα κατά το τελευταίο τέταρτο του 19^ου αιώνα, η διαμάχη του με τις ελληνικές κυβερνήσεις για το ζήτημα του συντονισμού της εκπαιδευτικής δραστηριότητας στη Μακεδονία δια μέσου των μητροπολιτών ή των προξένων και η διακοπή της συνεργασίας των κατά τόπους μητροπολιτών με τα ελληνικά προξενεία, προκάλεσαν τις αντιδράσεις των ελληνικών κυβερνήσεων, οι οποίες, αντιμετωπίζοντας τεράστια οικονομικά προβλήματα, περιέκοψαν τις κρατικές επιχορηγήσεις προς τις ελληνικές κοινότητες της Μακεδονίας. Η πορεία των γεγονότων απέδειξε ότι η ρήξη εκείνη έβλαψε τελικά τον ελληνισμό του μακεδονικού χώρου, γιατί τον στέρησε πρώτα απ’ όλα από τις υλικές προϋποθέσεις που ήταν απαραίτητες για να συντηρεί τα ελληνικά σχολεία και να πληρώνει τους πενιχρούς μισθούς των Ελλήνων δασκάλων και καθηγητών. Είναι γεγονός ότι η συνεχιζόμενη οικονομική κάμψη των ελληνικών κοινοτήτων του μακεδονικού χώρου που οφειλόταν κυρίως στην ένταση του λυστρικού φαινομένου, είχε εξαναγκάσει πολλές ελληνικές οικογένειες να εγκαταλείψουν τις πόλεις και τις κωμοπόλεις, στις οποίες ζούσαν και να εγκατασταθούν στο Μοναστήρι, στη Θεσσαλονίκη και στην Κωνσταντινούπολη. ΄Ετσι τα πολυάριθμα ελληνικά εκπαιδευτικά ιδρύματα της Μακεδονίας έχασαν για πάντα τις πλούσιες υλικές συνδρομές τους. 249……Τα γεγονότα αυτά είχαν εξασθενίσει την οικονομική αντοχή του ελληνικού πληθυσμού της Μακεδονίας και είχαν ανάλογο δυσμενή αντίκτυπο στη λειτουργία των ελληνικών σχολείων. Ορισμένα από αυτά τα εκπαιδευτικά ιδρύματα συντηρούνταν με δαπάνες των κοινοτήτων και είχαν ως πόρους τα εκκλησιαστικά ταμεία των πόλεων, κωμοπόλεων και κεφαλοχωριών, τα αποθεματικά κεφάλαια, που προέρχονταν από τα διάφορα κληροδοτήματα και τα εισοδήματα από ιδιόκτητες ακίνητες περιουσίες σχολείων ή εκκλησιών. Μια άλλη κατηγορία ελληνικών σχολείων συντηρούνταν με έξοδα των πλούσιων κοινοτήτων και με εκούσιες εισφορές των πλουσιοτέρων μελών τους.Τέλος πολλά σχολεία συντηρούνταν από τις οικίες κοινότητες και από τις ετήσιες συνδρομές του “Συλλόγου προς διάδοσιν των Ελληνικών Γραμμάτων”, το έργο του οποίου συνέχισε στα 1887 η “Επιτροπή προς ενίσχυσιν της Ελληνικής Εκκλησίας και Παιδείας”.

 

…..Ιδιαίτερα προβληματική έγινε η θέση του υπόδουλου ελληνισμού της Μακεδονίας μετά το 1883, όταν για πρώτη φορά η Πύλη αμφισβήτησε με τον τεσκερέ της 28^ης Μαϊου τα πατριαρχικά προνόμια εγκαινιάζοντας έτσι μια πολιτική, την οποία θα συνεχίσει και στα μετέπειτα χρόνια με ελάχιστες παρεκκλίσεις. Απώτερος στόχος της ήταν να πλήξει το υψηλό επίπεδο της ελληνικής παιδείας στη Μακεδονία, που είχε υποστεί κατά τη χρονική περίοδο 1876-1878 ουσιώδεις μεταβολές λόγω της ανάπτυξης της εκπαιδευτικής δραστηριότητας της βουλγαρικής εθνότητας και της γενικότερης κάμψης της οικονομικής ευρωστίας των ελληνικών κοινοτήτων του μακεδονικού χώρου. Έτσι η Πύλη εφάρμοσε αυστηρά μέτρα και επέβαλε τον έλεγχο των πτυχίων των Ελλήνων δασκάλων, των διδακτικών βιβλίων και των σχολικών προγραμμάτων……292….Η κατάλυση των πατριαρχικών προνομίων από τις αρχές κιόλας του 1883 προκάλεσε μετά το 1887 την επέμβαση της τουρκικής κυβέρνησης στα ελληνικά εκπαιδευτικά ζητήματα και τη συνεχή παρεμβολή εμποδίων στην ομαλή λειτουργία των ελληνικών σχολείων Η οθωμανική κυβέρνηση και τοπικές τουκικές αρχές της Μακεδονίας προσπάθησαν να αποκλείσουν το διορισμό Ελλήνων δασκάλων από τις σχολικές εφορίες και αμφισβήτησαν σ’ αυτές το δικαίωμα να διορίζουν, να μεταθέτουν και να απολύουν δασκάλους. Κανένα ελληνικό σχολείο δεν θα ιδρυόταν στο εξής χωρίς την έγκριση της Πύλης. Έτσι οι Έλληνες δάσκαλοι δεν ήταν σε θέση ν’ ασκάσουν τα καθηκοντά τους, αν οι αρμόδιοι υπάλληλοι της τουρκικής κυβέρνησης δεν επικύρωναν τα σχολικά προγράμματα, τα βιβλία και τα ενδεικτικά. Ο ζήλος τους μαράθηκε ακόμα περισσότερο και από τη μη έγκαιρη καταβολή των πενιχρότατων μισθών τους (8-30 λίρες το χρόνο), τους οποίους προκατέβαλλαν οι τοκογλύφοι επωφελούμενοι από τη γενική κατάσταση που επικρατούσε…..οι σημαντικές αυτές δυσχέρειες κατέληξαν στα 1888 στη διακοπή της λειτουργίας του διδασκαλείου της Θεσσαλονίκης….

Βακαλόπουλος Κ Α., Ιστορία του Βόρειου Ελληνισμού – Μακεδονία Ιστορία του Βόρειου Ελληνισμού – Μακεδονία,  Αφοι Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 1991

 

Στην πόλη της Θεσσαλονίκης κατά τα μέσα της δεκαετίας του 1910 λειτουργούσε μεγάλος σχετικά αριθμός ελληνικών και ξένων εκπαιδευτικών ιδρυμάτων τόσο στοιχειώδους και μέσης εκπαίδευσης, όσο και ανώτερης και επαγγελματικής, δημόσιας, αλλά και ιδιωτικής. Και για μεν τα Ελληνικά σχολεία στοιχειώδους και μέσης εκπαίδευσης συναντώνται αρκετές μαρτυρίες από τα φύλλα μάλιστα της Εφημερίδας της Προσωρινής Κυβερνήσεως χωρίς να είναι δυνατό από τη μελέτη τους να καθοριστεί με ακρίβεια ο αριθμός των Σχολών ανώτερης ή επαγγελματικής κατεύθυνσης, που λειτουργούσαν, τότε στη Θεσσαλονίκη και που ήσαν: α)Διδασκαλείο Νηπιαγωγών Θεσσαλονίκης. Διευθύντριά του μαρτυρείται η Ευαγγελία Μιχαήλ και ήδη βρίσκεταί σε λειτουργία από το 1914 και με το θεσμό των υποτρόφων. Β)Διδασκαλείο Αρρένων Θεσσαλονίκης, που ήταν τριτάξιο , είχε διευθυντή του Δ. Ν. Χαρδαλιά, λειτουργούσε ήδη κατά το 1913-1914 και είχε καθιερωθεί και σ΄αυτό ο θεσμός των υποτρόφων μαθητών. γ) Πρακτική Γεωργική Σχολή. Αυτή λειτούργησε για πρώτη φορά στα χρόνια της Τουρκοκρατίας, έπειτα διέκοψε τη λειτουργία της και ανασυστάθηκε με το διάταγμα 508 στις 14 Νοέμβρη της Κυβέρνησης της Τριανδρίας. Με το ίδιο διάταγμα καθοριζόταν ότι σκοπός της Σχολής ήταν: η γεωργική μόρφωση των μαθητών για να καταστούν πρακτικοί γεωργοί, ικανοί να εξασκούν μεθοδικά τη γεωργία και τις γεωργικές βιομηχανίες. Η προαγωγή της μεγάλης καλλιέργειας και κτηνοτροφίας. Και η έρευνα και η εφαρμογή των συντελούντων στη γεωργική πρόοδο της χώρας. Ακόμα με το ίδιο διάταγμα ρυθμιζόταν το προσωπικό της Σχολής, το Διοικητικό της Συμβούλιο, τα καθήκοντα των καθηγητών και των μαθητών και η διάρκεια της διδασκαλίας των μαθημάτων κατά 6μηνο, που ήταν διετής. Με άλλο διάταγμα με αριθμό 971/26 Δεκέμβρη 1916 καθοριζόταν η οικονομική και λογιστική υπηρεσίας της Σχολής, και ενισχυόταν από την Προσωρινή Κυβέρνηση με πάγια προκαταβολή 15.000 δραχμών σε βάρος του προϋπολογισμού της Ανωτάτης Διεύθυνσης της Εθνικής Οικονομίας. δ)Σχολή πρακτικής τηλεγραφικής. Αυτή συστήθηκε με βάση της το διάταγμα της Προσωρινής Κυβέρνησης με αριθμό 972, στις 26 Δεκεμβρίου και η διάρκεια των μαθημάτων σ΄αυτήν καθοριζόταν οκτάμηνη, με απόφαση Δε με αριθμό 1000 της Ανωτάτης Διεύθυνσης Συγκοινωνίας ορίζονταν το πρόγραμμα των ωρών διδασκαλίας και η διδακτέα ύλη των μαθημάτων.

Λουκάτος Δ. Σπύρος, "Πολιτειογραφικά Θεσσαλονίκης, Νόμου και Πόλης, στα μέσα της δεκαετίας του 1910", Η Θεσσαλονίκη μετά το 1912, Συμπόσιο 1985, Δήμος Θεσσαλονίκης 1986

ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΣΕ ΣΧΕΣΗ ΜΕ ΤΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ (ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΚΑΤΑΤΑΞΕΙΣ)  - 3 ΦΑΣΕΙΣ

Σύμφωνα με όσα μας είναι γνωστά ως αυτή τη στιγμή, η ιστορία της εκπαιδευτικής ζωής στη Θεσσαλονίκη κατά τον τελευταίο αιώνα της Τουρκοκρατίας θα μπορούσε συμβατικά να διαιρεθεί σε τρεις κυρίως, φάσεις που συνδέονται άμεσα με το γενικότερο διοικητικό πλαίσιο και τις ανακατατάξεις των μέσων του 19^ου αιώνα την ιστορία της οικονομικής και κοινωνικής ζωής της πόλης και την περίοδο έξαρσης των εθνικών ανταγωνισμών στο βαλκανικό χώρο.

Στη πρώτη φάση που περιλαμβάνει την περίοδο ως τα μέσα του 19^ου αιώνα, υπάρχουν ενδείξεις για τη λειτουργία σχολείων στη Θεσσαλονίκη,αλλά η εκπαιδευτική κίνηση χαρακτηρίζεται σαφώς από υποτονικότητα και καχεξία.

Από τη δεκαετία τοθ 1850, δεκαετία που αποτελεί οριακό σημείο για την γενικότερη πολιτιστική ανάπτυξη όλων των λαών της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, αρχίζει η περίοδος πιο συστηματικών προσπαθειών και αισθητής ανάκαμψης των εκπαιδευτικών θεμάτων στη Θεσσαλονίκη.

Από το 1870 και εξής, στη Τρίτη φάση των εκπαιδευτικών πραγμάτων, οι ρυθμοί επιταχύνονται και η βελτίωση. Είναι αισθητή σε όλους τους τομείς. Η Θεσσαλονίκη, με την παρουσία του μητροπολίτη Ιωακείμ (1874-1878), συντονίζει την πορεία της μέσα στον ευρύτερο εθνικό και ευρωπαϊκό χώρο με συνεχή ανοδική πορεία και στα εκπαιδευτικά θέματα.

Στη δεκαετία του 1870:Αρχίζει τη δραστηριότητα του το 1872,ως συντονιστικό όργανο των σχολείων , “Ο εν Θεσσαλονίκη Φιλεκπαιδευτικός Σύλλογος “, το Ελληνικό σχολείο συμπλήρωνε τις γυμνασιακές τάξεις και το 1873 αναγνωρίζεται από το Πανεπιστήμιο Αθηνών ως ισότιμο με τα γυμνάσια του ελεύθερου κράτους, στο Παρθεναγωγείο συγκροτείται Γυμνασιακό τμήμα και τάξη για τις υποψήφιες δασκάλες και, τέλος ο “Σύλλογος προς Διάδοση των Ελληνικών γραμμάτων” ιδρύει το 1876 το διδασκαλείο της Θεσσαλονίκης με πρώτο διευθυντή το γνωστό παιδαγωγό Χαρίσιο Παπαμάρκου.

Στις αρχές της δεκαετίας του 1880 έχουμε την πρωτοποριακή αναδιάρθρωση των τύπων των σχολείων της πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης με την καθιέρωση εξάχρονου Αστικού Σχολείου (Αστικής Σχολής) και εξάχρονου Γυμνασίου. Η αναδιάρθρωση αυτή δίνει στη Θεσσαλονίκη το προβάδισμα ανάμεσα στα εκπαιδευτικά κέντρα του αλύτρωτου ελληνισμού και του ελεύθερου ελληνικού κράτους, όπου οι σχετικές ρυθμίσεις υιοθετούνται ή γενικεύονται αργότερα. Κατά την περίοδο αυτή, ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στη προσχολική αγωγή-ιδρύονται πολλά νηπιαγωγεία με ιδιαίτερο ρόλο και εθνική αποστολή στη διδασκαλία της γλώσσας-αλλά και το άλλο άκρο της εκπαιδευτικής κλίμακας, το Γυμνάσιο της Θεσσαλονίκης, καθιερώνεται ως εκπαιδευτικό κέντρο ολόκληρης της Μακεδονίας με την παρουσία και διεύθυνση γνωστών εκπαιδευτικών. Η βιβλιοθήκη του Γυμνασίου περιλαμβάνει, σύμφωνα με μαρτυρίες της εποχής, πολύτιμους χειρόγραφους κώδικες από το 16^ο αιώνα και εξής. Σήμερα οι κώδικες αυτοί φυλάσσονται στην Εθνική βιβλιοθήκη και θα ευχόμασταν να ενταχθούν μελλοντικά στο χώρο που δηλώνει, μέχρι σήμερα , το επίσημά τους:ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΓΥΜΝΑΣΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ –ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ.

Στην τελευταία δεκαετία του 19^ου αιώνα παρατηρείται στη Θεσσαλονίκη έντονη εκπαιδευτική δραστηριότητα των Δυτικών, ενώ στις αρχές του αιώνα μας η ιδιωτική πρωτοβουλία συμπληρώνει κενά του εκπαιδευτικού συστήματος με την ίδρυση εμπορικών και επαγγελματικών σχολείων ή τμημάτων(Εμπορικόν Λύκειον Στ. Λουκά, Ελληνο-Γαλλική Εμπορική και Πρακτική Σχολή Αθ. Κωνσταντινίδου, Παπάφειο Ορφανοτροφείον). Η εκπαιδευτική δραστηριότητα της Ελληνικής Κοινότητας διευρύνεται, την περίοδο αυτή , προς τις ανατολικές συνοικίες (όπου δρα η σερβική και βουλγαρική προπαγάνδα ), με την ίδρυση αστικών σχολών και νηπιαγωγείων στους Πύργους, στην Αγία Τριάδα και την Ανάληψη, και συστηματοποιείται με την έκδοση Κανονισμών των σχολείων.

Στο τέλος της περιόδου που εξετάζουμε, η εικόνα της εκπαιδευτικής κίνησης της Θεσσαλονίκης είναι, συνοπτικά, η εξής: Τη σχολική χρονιά 1912-1913 λειτουργούν σύμφωνα με στοιχεία της Γενικής Διοίκησης Μακεδονίας, 11 σχολεία της Κοινότητας με 3275 μαθητές και μαθήτριες, το Διδασκαλείο με 65 σπουδαστές, ιδιωτικά σχολεία ομογενών με 475 μαθητές και μαθήτριες, ενώ 260 μαθητές και μαθήτριες φοιτούν σε ξένα σχολεία. Το σύνολο του μαθητικού πληθυσμού είναι:4075

Ζιώγου-Καραστεργίου Σ., "Η εκπαιδευτική δραστηριότητα της ελλην. κοινότητας Θεσ/νίκης κατά τον τελευταίο αιώνα της τουρκοκρατίας: Γενικό πλαίσιο οργάνωσης και λειτουργίας των σχολείων, σχολικά κτίρια-τοπογραφία", Θεσσαλονίκη ΙΙΙ, ΚΙΘ, Θεσ/νίκη 1992,σ.109-129

ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΣΧΟΛΙΚΗΣ ΣΤΕΓΗΣ

Το θέμα της σχολικής στέγης παραμένει, ολόκληρη τη χρονική περίοδο που εξετάζουμε (μέχρι 1912), φλέγον και με πολλές διαστάσεις, όπως φαίνεται καθαρά από τις συνεδριάσεις της Δημογεροντίας της Ελληνικής Κοινότητας, τις ανακοινώσεις της Εφορείας των Εκπαιδευτικών Καταστημάτων και τα σχόλια του ημερήσιου τύπου της εποχής. Από το στάδιο των ανησυχιών για τη ζωή των μαθητών και μαθητριών – επειδή όλα τα κτίρια είναι παλιά σπίτια επισκευασμένα – το θέμα ανάγεται σταδιακά σε ζήτημα εθνικής αξιοπρέπειας και εντάσσεται ανοιχτά στο πλαίσιο των εθνικών ανταγωνισμών στη Βαλκανική. Έτσι, παράλληλα με το φόβο της κατάρρευσης των “αθλίων” και “υποσάθρων” οικοδομών, διατυπώνονται σαφείς αιχμές για “κτήρια απάδοντα της εθνικής αξιοπρέπειας”, ενώ στις αρχές του αιώνα μας αντιπαρατίθενται ανοιχτά τα συγκριτικά και συγκρίσιμα στοιχεία : “Ενώ οι Βούλγαροι, Σέρβοι, Ρουμάνοι, ως και οι Καθολικοί έχουσιν εν Θεσσαλονίκη καλλιμάρμαρα κτήρια Παρθεναγωγείων, την προσοχή των ξένων προσελκύοντα, μόνον το Ελληνικόν Παρθεναγωγείον….στεγάζεται εν δυσίν οικίαις παλαιαίς και σεσαθρωμένες”, γράφει ο μητροπολίτης Θεσσαλονίκης στους ομογενείς

ΤΑ ΠΡΩΤΑ ΣΧΟΛΙΚΑ ΚΤΙΡΙΑ

Το παλαιότερο οικοδόμημα που κτίστηκε ειδικά για σχολική χρήση από την Ελληνική Κοινότητα της Θεσσαλονίκης είναι εκείνο που κοσμεί την πόλη μας, αφού, αναπαλαιωμένο, συνεχίζει να προσφέρει τις υπηρεσίες του στην εκπαίδευση ως 25^ο Γυμνάσιο και Λύκειο στην Εγνατία. Άρχισε να κτίζεται το 1892 με δωρεά του Ανδρέα Συγγρού, μετά την πυρκαγιά του 1890, και ολοκληρώθηκε στις 6 Σεπτεμβρίου 1893. Από τη σχολική χρονιά 1893-1894 λειτούργησε ως Γυμνάσιο.

Το 1907 θεμελιώθηκε στην οδό Κωνσταντίνου Παλαιολόγου, ένα άλλο επιβλητικό σχολικό κτίριο, η Κεντρική Αστική Σχολή Αρρένων, που δυστυχώς, κατεδαφίστηκε μετά το 1978, μη αντέχοντας το σεισμό και τη νέα ρυμοτομία της περιοχής με τη διάνοιξη της οδού Λ.Ιασονίδου.

Το 1907, επίσης, θεμελιώθηκε στο Ιπποδρόμιο η Ιωαννίδειος Αστική Σχολή με κληροδότημα του ευεργέτη Δ. Ιωαννίδη από τη Σιάτιστα, που λειτουργεί μέχρι σήμερα.

Το 1910, σύμφωνα με πηγές της εποχής, θεωρήθηκε άμεσης προτεραιότητας η ολοκλήρωση του κτιρίου   της Αστικής Σχολής Αναλήψεως, σε αντιπερισπασμό προς τη σερβική και ρουμανική προπαγάνδα που  ανθούσε ιδιαίτερα στη περιοχή.

Για τα υπόλοιπα σχολικά κτίρια της εποχής δεν έχουμε, δυστυχώς, ούτε φωτογραφικά τεκμήρια, εκτός από τη φωτογραφία του ανώτερου κεντρικού παρθεναγωγίου, που διασώθηκε σε εξώφυλλο βιβλίου της Α.Μεταλλινου-Τσιόμου. Σχετικά με το Διδασκαλείο έχουμε την πληροφορία ότι για ένα ορισμένο  χρονικό διάστημα, πριν από την πυρκαγιά του 1890, λειτουργούσε σε κτίσμα που υπήρχε στον περίβολο της μητρόπολης.

Ζιώγου-Καραστεργίου Σ., "Η εκπαιδευτική δραστηριότητα της ελλην. κοινότητας Θεσ/νίκης κατά τον τελευταίο αιώνα της τουρκοκρατίας: Γενικό πλαίσιο οργάνωσης και λειτουργίας των σχολείων, σχολικά κτίρια-τοπογραφία", Θεσσαλονίκη ΙΙΙ, ΚΙΘ, Θεσ/νίκη 1992,σ.109-129

Το Ανώτερο Κεντρικό Παρθεναγωγείο

ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟ

Από την δεκαετία του 1850, δεκαετία που αποτελεί οριακό σημείο για την γενικότερη πολιτιστική ανάπτυξη όλων των λαών της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, αρχίζει η ανάπτυξη της παιδείας στη Θεσσαλονίκη. Τότε άρχισε και η συστηματική εκπαίδευση των κοριτσιών μέσα σε μια φτωχή και συρρικνωμένη δημογραφικά κοινότητα.

Από τα μέσα του 19^ου αι. λειτούργησε το περίφημο Παρθεναγωγείο ως τετρατάξιο Δημοτικό Σχολείο. Στα 1845, όπως θέλει η παράδοση, η Μαριγώ Καρανικόλα δώρισε το αρχοντικό της που βρισκόταν στη συνοικία του Αγίου Αθανασίου, όπου κατοικούσαν οι πιο εύπορες οικογένειες , στην ελληνική κοινότητα με τον όρο να ιδρυθεί Παρθεναγωγείο, πράγμα που έγινε χάρη στην ετήσια επιχορήγηση της Ελισάβετ Καστριτσίου.

Από το 1856 λειτούργησε το Ανώτερο Κεντρικό Παρθεναγωγείο ισότιμο με το Γυμνάσιο.

Πάντως η εγκατάσταση του στο δεδομένο κτίριο πρέπει να έγινε μεταξύ του 1874 και 1880 και όχι από τα μέσα του αιώνα όπως θέλει η παράδοση, αφού στα 1854 η εκκλησία προσφέρει το ναό του Αγίου Μηνά για τη λειτουργία του Παρθεναγωγείου και στα 1874 η Δημογεροντία έκρινε ότι “η οποία εν η κατώκει ο πρώην πρόξενος της Ελλάδος κ. Βατικιώτης είναι κατάλληλος ν’αγορασθεί υπό της εφορείας των Σχολείων ίνα χρησιμεύση ως Παρθεναγωγείον”, με τιμή μάλιστα 700-800 λίρες. Με δεδομένη τη στενότητα των πόρων, θα ήταν αδιανόητο η Κοινότητα να δαπανήσει τόσα χρήματα για να αγοράσει νέο μέγαρο, αν είχε από καιρό στη διάθεση της ένα άνετο κτίριο “αρχαίον, ευρύχωρον και βυζαντινού ρυθμού”, “πλουσιότατον μέγαρον”, κατά την αείμνηστη Αγγελική Μεταλληνού η οποία φοίτησε σε αυτό. Προφανώς ήταν το μεγαλύτερο και λαμπρότερο εκπαιδευτικό ίδρυμα , αφού σε αυτό γίνονταν οι χοροί υπέρ των εκπαιδευτηρίων της ελληνικής κοινότητας

Στα 1917 το “Γυμνασιακό Παρθεναγωγείο “ βρισκόταν πια στην οδό Σοφοκλέους 4 και μετά την πυρκαγιά που κατασπάραξε τα σπλάχνα της πόλης , στέγασε πυροπαθείς. Η εγκατάσταση του αυτή συμπίπτει με το κτίριο παλιότερου ιδιωτικού τουρκικού σχολείου, το οποίο φαίνεται ότι κατέλαβε το Παρθεναγωγείο λόγω της παλαιότητας του κτιρίου της οδού Σωκράτους μετά την απελευθέρωση το 1912.

Πάντως το θέμα της σχολικής στέγης παραμένει φλέγον και στις αρχές του αιώνα μας σε ένα χειρόγραφο σχέδιο επιστολής του μητροπολίτη Θεσσαλονίκης προς τους ομογενείς με ημερομηνία 28 Μαρτίου 1911 αντιπαρατίθενται ανοιχτά συγκριτικά στοιχεία : “Ενώ οι Βούλγαροι ,Σέρβοι, Ρουμούνοι, ως και οι Καθολικοί έχουσιν εν Θεσσαλονίκη καλλιμάρμαρα κτίρια Παρθεναγωγείων προσελκύοντας την προσοχή των ξένων , μόνον το Ελληνικόν Παρθεναγωγείον … στεγάζεται εν δυσίν οικίες παλαιαίς και σεσαθρωμένες “.

Το κτίριο του Παρθεναγωγείου της οδού Σωκράτους κατεδαφίστηκε στα 1936 ή 1937 , αφού αντιστάθηκε στο φθοροποιό χρόνο περισσότερο από ένα αιώνα .

Οι πληροφορίες που υπάρχουν για την διάρθρωση του Παρθεναγωγείου είναι ελλιπέστατες. Στη δεκαετία του 1880 πάντως λειτουργούν: Κεντρικό νηπιαγωγείο, τετρατάξιο Δημοτικό Θηλέων και Ανώτερο πεντατάξιο Παρθεναγωγείο κάτω από ενιαία διεύθυνση με 5 καθηγητές, 6 δασκάλες και από 800 συνολικά μαθήτριες.

Το 1856, με την προαγωγή του σε “Ανώτερο Κεντρικό Παρθεναγωγείο” Γυμνασιακού επιπέδου, είχε διευθύντρια την Ειρήνη Κοκκίνου, την οποία διαδέχθηκαν ειδικευμένες παιδαγωγοί από την Αθήνα και την Κωνσταντινούπολη. Η Διευθύντρια του Παρθεναγωγείου είχε πρωτοβάθμιο δίπλωμα διδασκαλείου και μετεκπαίδευση στην Ευρώπη στα Παιδαγωγικά ή είχε πείρα στη διεύθυνση του Ανώτερου Παρθεναγωγείου.

Οι ειδήσεις των εφημερίδων της εποχής αναπαριστούν τα οδοιπορικά των εκπαιδευτικών που οργώνουν την Μακεδονία και τον ευρύτερο βαλκανικό χώρο αφού η ίδια εκπαιδευτικός διδάσκει την νέα χρονία στην Αθήνα και τις επόμενες στη Θεσσαλονίκη και τη Φιλιππούπολη: Η πρώην διευθύντρια του ενταύθα Κεντρικού Παρθεναγωγείου αξιότιμη κ. Σοφία Γκίκα επανακάμψασα εξ Αθηνών ενταύθα το παρελθόν Σάββατο ανεχώρησε μεταβαίνουσα διά Δεδέ Αγάτς εις Φιλιππούπολη-που διορίσθη διευθύντρια του εκείσε Ζαριφείου Παρθεναγωγείου.”

Στο Παρθεναγωγείο, εκτός από τις παιδαγωγούς, δίδαξαν διάφορα μαθήματα και πολλοί καθηγητές του γυμνασίου της πόλης.

Η διευθύντρια του Παρθεναγωγείου Ιφιγένεια Δημητριάδου μας δίνει για τη σχολική χρονιά 1874-1875 πολύτιμα στοιχεία : 510 μαθήτριες εγγράφονται συνολικά στο Παρθεναγωγείο από τις οποίες οι 344 στο γυμνασιακό τμήμα . Είναι η χρονιά που φοίτησαν και 5 Ισραηλίτισσες μαθήτριες, αρχή μιας νέας ακτινοβολίας της ελληνικής παιδείας στη Θεσσαλονίκη.

Αργότερα, το 1880 –1881 οι μαθήτριες αυξάνονται σε 800 (μαζί με το κεντρικό νηπιαγωγείο +τετρατάξιο δημοτικό) και από το 1881 ως 1914 εγγράφονται 31 Ιουδαίες 6 Καθολικές , 1 Αρμένια και μια Οθωμανή. Προφανής η εμβέλεια του ανώτερου Παρθεναγωγείου όχι μόνο ανάμεσα στον ελληνικό πληθυσμό αλλά και στον ξένο .

Το λαμπρό αυτό εκπαιδευτήριο θηλέων της Θεσσαλονίκης ,εκτός από την ελληνοπρεπή μόρφωση που έδινε στις μαθήτριες του πρόσφερε μεγάλες υπηρεσίες στον ελληνισμό και τις δασκάλες και νηπιαγωγούς που προετοίμασε. Πολλές από τις απόφοιτες του εργάστηκαν ως εκπαιδευτικοί και μετέδωσαν τα φώτα και τον πατριωτισμό τους όχι μόνο σε κάθε γωνιά της Μακεδονίας αλλά και σε πολλούς άλλους απομακρυσμένους ελληνικούς τόπους της Ανατολής .

Το 1918 το Ανώτερο Παρθεναγωγείο βρισκόταν στο διδακτήριο επί της οδού Φιλίππου 57 και Αγίας Σοφίας.

Στα 1919 μεταφέρθηκε στο τότε ξενοδοχείο Παλλάς απέναντι από σημερινό Βασιλικό Θέατρο.

Στα 1920-1922 μεταστεγάστηκε στο διδακτήριο της οδού Νοσοκομείων , το οποίο κατά τη διάρκεια της Μικρασιατικής Καταστροφής χρησιμοποιήθηκε ως καταυλισμός των Αρμενίων προσφύγων.

Το 15ο Λύκειο συναντά την ιστορία του, Θεσσαλονίκη

ΚΑΖΑΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ

ΠΛΗΘΥΣΜΙΑΚΗ ΚΑΤΑΝΟΜΗ

Στις αρχές του 20ου αιώνα κατοικούσαν από 59282 Έλληνες, 37475 μουσουλμάνους, 5949 σλαβόφωνους εξαρχικούς και 75000 περίπου Ισραηλίτες, τους τελευταίους εγκατεστημένους όλους στην Θεσσαλονίκη. Η πόλη της Θεσσαλονίκης , πρωτεύουσα του καζά ,του σαντζακίου αλλά και του ομώνυμου βιλαετιού αριθμούσε την ίδια εποχή 150000 περίπου κατοίκους (35000 έλληνες, 75000 εβραίους, 30000 τούρκους, 5000 Λεβαντίνους και Ευρωπαίους, και 5000 από άλλες εθνότητες, όπως: “βουλγαρίζοντες”, “σερβίζοντες”, “ρουμανίζοντες” κ.τ.λ. Στην πόλη είχε την έδρα του ο γενικός διοικητής (βαλής), ο διοικητής του τρίτου τουρκικού σώματος στρατού, καθώς και ορθόδοξος μητροπολίτης.

ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

Το “Ελληνικό Σχολείο” της πόλης το 1870 είχε μετονομαστεί σε γυμνάσιο Θεσσαλονίκης. Το γυμνάσιο όμως αυτό δεν ήταν ακόμη συμπληρωμένο ολοκληρώθηκε μόνο το 1873, οπότε και αναγνωρίστηκε από το Πανεπιστήμιο Αθηνών ως ισότιμο προς τα άλλα γυμνάσια του ελληνικού κράτους.

Αν λάβουμε υπόψιν μας τον αριθμό των Ελλήνων της Θεσσαλονίκης, τη θέση της πόλης και τη εμπορική ανάπτυξη της, η κατάσταση της παιδείας της κατά την εποχή αυτή δεν είναι και πολύ αξιόλογη. Κατά το σχολικό έτος π.χ 1873-1874 στην Θεσσαλονίκη λειτουργούσαν γυμνάσιο και “ελληνικό σχολείο” με 45 μαθητές, δημοτικό με 38 μαθητές, παρθεναγωγείο με 42 μαθήτριες και 3 νηπιαγωγεία με περισσότερα από 350 νήπια συνολικά. Εντελώς διαφορετική παρουσιάζεται η εικόνα κατά το επόμενο σχολικό έτος 1874-75, κατά το οποίο αυξάνεται κατά πολύ ο αριθμός των μαθητών. Συγκεκριμένα, κατά το σχολικό αυτό έτος είχαν εγγραφεί 98 μαθητές στο γυμνάσιο, 126 στο “ ελληνικό σχολείο”, 340 στο κεντρικό δημοτικό σχολείο, 93 στο β΄ δημοτικό σχολείο Βαρδαρίου και 344 μαθήτριες στο παρθεναγωγείο. Στους παραπάνω αριθμούς συμπεριλαμβάνονται βέβαια και οι μαθητές των νηπιαγωγείων, που ήταν προσαρτημένα στα δημοτικά σχολεία και στο παρθεναγωγείο. Ένα σημαντικό ποσοστό, ιδίως από τους μαθητές του γυμνασίου, του “ελληνικού σχολείου” και του παρθεναγωγείου, δεν κατάγονταν από τη Θεσσαλονίκη, αλλά προέρχονταν τόσο από τη γύρω περιοχή όσο και από άλλα χωριά και πόλεις ολόκληρης της Μακεδονίας. Επίσης από το σχολικό αυτό έτος άρχισε η εφαρμογή της συνδιδακτικής μεθόδου στα δημοτικά σχολεία της πόλης.

ΔΙΔΑΣΚΑΛΕΙΟ

Σταθμός στην εκπαιδευτική ιστορία όχι μόνο της Θεσσαλονίκης, αλλά και ολόκληρης της Μακεδονίας, αποτέλεσε η ίδρυση του διδασκαλείου στα 1875. Το διδασκαλείο, που ιδρύθηκε με πρωτοβουλία του “Φιλεκπαιδευτικού Συλλόγου Θεσσαλονίκης”, συντηρούνταν κυρίως από τις χρηματικές ενισχύσεις του “Συλλόγου προς διάδοσιν των ελληνικών γραμμάτων” και η διεύθυνσή του ανετέθει στον Π. Οικονόμου και κατόπιν στο Χαρίσιο Παπαμάρκου. Σύμφωνα με τον κανονισμό του ιδρύματος η εισαγωγή των σπουδαστών γινόταν έπειτα από γραπτές και προφορικές εξετάσεις στα θρησκευτικά, ελληνικά, αριθμητική, γεωγραφία και ιστορία. Η φοίτηση ήταν τριετής και τα μαθήματα, που διδάσκονταν στα έτη αυτά, δεκαεπτά : 1) θρησκευτικά, 2) φιλοσοφικά, 3) παιδαγωγικά, 4) ελληνικά, 5) μαθηματικά, 6) φυσική, 7) χημεία, 8) φυσική ιστορία, 9) σωματολογία, 10) γεωγραφία, 11) κοσμογραφία, 12) γενική ιστορία, 13) ελληνική ιστορία, 14) μουσική, 15) ιχνογραφία, 16) καλλιγραφία και 17) γυμναστική. Το διδασκαλίο διέθεται επίσης και προσαρτημένο πρότυπο δημοτικό σχολείο για τις πρακτικές ασκήσεις των τελειοφοίτων σπουδαστών του.

ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΗΡΙΑ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΤΟ ΔΙΑΣΤΗΜΑ 1880-1900

Μεγάλη ανάπτυξη παρουσιάζουν τα εκπαιδευτήρια της Θεσσαλονίκης κατά τις δύο τελευταίες δεκαετίες του 19^ου αιώνα. Το 1882 συγκεκριμένα λειτουργούν στην πόλη τα παρακάτω εκπαιδευτικά ιδρύματα: 1) τριτάξιο διδασκαλίο με 6 καθηγητές και 50 σπουδαστές από διάφορα μέρη της Μακεδονίας, 2) εξατάξιο γυμνάσιο με 10 καθηγητές και 250 μαθητές, 3) ανώτερο πεντατάξιο παρθεναγωγείο, τετρατάξιο δημοτικό θηλέων και κεντρικό νηπιαγωγείο, που λειτουργούν κάτω από ενιαία διεύθυνση με 5 καθηγητές, 6 δασκάλες και 800 συνολικά μαθητές, 4) εξατάξιο κεντρικό δημοτικό σχολείο με 13 δασκάλους και 650 μαθητές χωρισμένους σε τμήματα κατά τάξεις, 5) δημοτικό σχολείο της συνοικίας Βαρδαρίου με 1 δάσκαλο και 50 μαθητές, και 6) τρία νηπιαγωγεία με 400 συνολικά νήπια. Υπάρχουν δηλαδή κατά το έτος αυτό στη Θεσσαλονίκη 10 σχολεία με 44 εκπαιδευτικούς και 2200 μαθητές συνολικά.

Κατά το σχολικό έτος 1884-85 οι μαθητές του γυμνασίου φθάνουν τους 304, από τους οποίους οι 104 προέρχονταν από διάφορες πόλεις της Μακεδονίας, όπως και 80 μαθήτριες του ανωτέρου παρθεναγωγείου. Στο μεταξύ είχε ιδρυθεί και τέταρτο ενοριακό νηπιαγωγείο στη συνοικία Βαρδαρίου.

Η ετήσια δαπάνη για τη λειτουργία των σχολείων κατά το έτος αυτό ανήλθε σε 484.724 γρόσια.

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον κατά την ίδια περίοδο παρουσιάζει και το αναλυτικό πρόγραμμα διδασκαλίας μαθημάτων, τόσο στο γυμνάσιο όσο και στο ανώτερο παρθεναγωγείο. Μια πρόχειρη σύγκριση με τα αντίστοιχα προγράμματα των σημερινών γυμνασίων αρκεί για να μας πείσει ότι τα σχολεία της εποχής εκείνης δεν υστερούσαν καθόλου, τουλάχιστον ως προς τη διδασκαλία των θεωρητικών μαθημάτων.

ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΗΡΙΑ 1900-1910

Κατά την πρώτη δεκαετία του 20ου αι. η ανάπτυξη των σχολείων της Θεσσαλονίκης συνεχίζεται. Κατά την περίοδο αυτή στη θέση του διδασκαλείου, που είχε στο μεταξύ διαλυθεί, ιδρύονται δυο υποδιδασκαλεία (αρρένων-1901 και θηλέων), οργανώνεται βιβλιοθήκη του γυμνασίου, ιδρύονται νέα κοινοτικά σχολεία, καθώς και το γνωστό ορφανοτροφείο Παπάφη “Μελιτεύς” (1903).

Την ίδια εποχή εμφανίζονται και τα πρώτα ιδιωτικά σχολεία, μερικά από τα οποία συνεχίζουν ακόμη την δράση τους ευδόκιμα. Ήδη κατά τα τελευταία χρόνια του 19^ου αι. ο γνωστός λόγιος ιερομόναχος Στέφανος Νούκας, είχε ιδρύσει στη Θεσσαλονίκη το “Ελληνικόν Εμπορικόν Λύκειον”. Στο σχολείο αυτό το1902 φοιτούσαν 96 μαθητές .Το 1905 ,με χρηματοδότηση του πλούσιου ομογενή Γρηγορίου Μαρασλή , έκτισε νέο κτίριο και ίδρυσε το γνωστό “Μαρσάλειον Ελληνικόν και Πρακτικόν Λύκειον”.Δημιούργημα του Νούκα είναι και το “Πρότυπον Παρθεναγωγείον”(1905), που λειτουργεί και σήμερα ως “Εκπαιδευτήρια Αγλαιας Σχινά”

Το 1906 ιδρύθηκε η νυχτερινή σχολή του “Φιλεκπαιδευτικού Συλλόγου”, μαζί με το παράρτημα της της συνοικίας Αγίας Τριάδος.

Το 1907 ιδρύεται η “Εμπορική και Πρακτική Σχολή Αθ. Κωνσταντινίδου”, που είχε και οικοτροφείο. Το σχολείο αυτό συνεχίζει και σήμερα τη δράση του με την επωνυμία “Σχολή Κωνσταντινίδη”.

Το Σεπτέμβριο του 1905 ιδρύεται η σχολή χειροτεχνημάτων “ Άγιος Παύλος” που λειτούργησε ως το 1911 με σαράντα περίπου μαθήτριες. Το ίδρυμα αυτό, που διευθύντριά του ήταν η Αμαλία Οικονόμου, έγινε με πρωτοβουλία της συζύγου του Παύλου Μελά Ναταλίας και της θείας της Μαρίας Δραγούμη, ως παράρτημα των “ Ελληνικών Βασιλικών Σχολών Χειροτεχνημάτων”, που είχαν την έδρα τους στη Αθήνα. Κύρια αποστολή της σχολής, που στεγαζόταν σε ένα τριώροφο αρχοντικό και, εκτός από το εργοστάσιό της, διέθεται και οικοτροφείο, ήταν η περίθαλψη και προστασία των ορφανών κοριτσιών του Μακεδονικού Αγώνα.

ΠΑΠΑΦΕΙΟ ΟΡΦΑΝΟΤΡΟΦΕΙΟ “ΜΕΛΙΤΕΥΣ”

Ειδικός λόγος θα πρέπει να γίνει και για το Παπάφειο Ορφανοτροφείο “Μελιτεύς”, που με τη λαμπρή του δράση κοσμεί και σήμερα την πόλη της Θεσσαλονίκης. Το ίδρυμα αυτό οφείλει την ύπαρξή του στον μεγάλο εθνικό ευεργέτη Ιωάννη Ν. Παπάφη. Την εθνική και φιλανθρωπική δράση του την άρχισε ο Παπάφης από τα χρόνια της ελληνικής επανάστασης του 1821. Αργότερα ενίσχυσε με χρήματα το Πανεπιστήμιο Αθηνών, τα εκπαιδευτήρια της Θεσσαλονίκης, ορφανοτροφεία, γηροκομεία και άλλα. Το μεγαλύτερο όμως έργο του ήταν το γνωστό σήμερα με το όνομά του ορφανοτροφείο της Θεσσαλονίκης, που σύμφωνα με την επιθυμία του τότε ονομάστηκε “Μελιτεύς”, χωρίς κανένα άλλο διακριτικό. Μετά την εκκαθάριση της περιουσίας του Παπάφη έμεινε για την ίδρυση του ορφανοτροφείου το ποσό των 2.309.533 γαλλικών φράγκων. Από τα χρήματα αυτά ένα μέρος παραχωρούνταν στο “Θεαγένειο” νοσοκομείο και στα εκπαιδευτήρια της Θεσσαλονίκης. Το μεγαλόπρεπο κτίριο του ορφανοτροφείου, σχέδιο του αρχιτέκτονα Ξενοφώντα Παιονίδη, αποπερατώθηκε το 1903 και την ίδια χρονιά άρχισε να λειτουργεί. Ο πρώτος τρόφιμος του ορφανοτροφείου μπήκε στις 6 Οκτωβρίου το 1903 και στις 12 Ιουνίου 1909 αποφοίτησαν από το ίδρυμα τα πρώτα 17 ορφανά. Στον “Μελιτέα”, σύμφωνα με την επιθυμία του διαθέτη, γίνονταν δεκτά “ορφανά …καταγόμενα εξ οιουδήποτε μέρους, κατά προτίμησιν όμως τα εν Θεσσαλονίκη γεννημένα και ανήκοντα εν πάση περιπτώσει εις την Ορθόδοξον Ελληνικήν Εκκλησίαν”. “Επιθυμώ δε όπως η αγωγή γίνεται τοιαύτη, ώστε να δύνανται τα ορφανά επανερχόμενα εις την κοινωνίαν να κερδίζωσι τον άρτον δι’ εντίμου εργασίας”. Το πρώτο έτος 1903-04 οι τρόφιμοι του “Μελιτέος” ήταν 57, τον επόμενο χρόνο έγιναν 90 και λίγο πριν την απελευθέρωση, κατά το σχολικό έτος 1909-10, το ορφανοτροφείο στέγαζε 126 παιδιά, που εκπαιδεύονταν σε ένα από τα τρία τμήματά του (ραπτικής, υποδηματοποιίας και ξυλουργικής). Το Παπάφειο ορφανοτροφείο συνέχισε τη λαμπρή του δράση και μετά την απελευθέρωση της Μακεδονίας και σήμερα ακόμη στεγάζει και διαπαιδαγωγεί 450 περίπου ορφανά.

ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΕΦΟΡΙΑΣ ΣΧΟΛΕΙΩΝ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ-ΜΕΤΡΑ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗΣ

Κατά τα τέλη του 19^ου και τις αρχές του 20ου η εφορία των σχολείων της πόλης είχε να αντιμετωπίσει σοβαρά προβλήματα. Το σπουδαιότερο από αυτά ήταν η ανεπάρκεια και η κακή κατάσταση των σχολικών κτιρίων, γιατί τα περισσότερα σχολεία στεγάζονταν σε νοικιασμένα και μερικές φορές σε ακατάλληλα κτίρια. Το μόνο νεόδμητο σχολείο ήταν η “Ιωαννίδειος Αστική Σχολή”. Άλλη επίσης δυσκολία προερχόταν από την έλλειψη χρηματικών πόρων, που ανάγκαζε τη σχολική εφορεία, για να καλύψει τις δαπάνες, να δανείζεται χρήματα από άλλα ιδρύματα, όπως το “Θεαγένειον” νοσοκομείο και από το “Παπάφειον” ορφανοτροφείο, ή και από ιδιώτες. Κατά το σχολικό π.χ. έτος 1904-05 ο ετήσιος προϋπολογισμός των σχολείων της Θεσσαλονίκης έφθανε τα 415.537 γρόσια, αλλά και το χρέος των, παρ’ όλο που είχε στο μεταξύ μειωθεί, ήταν 143.485 γρόσια.

Παρά τις δυσκολίες που αναφέραμε η ανάπτυξη και η διοργάνωση των σχολείων της Θεσσαλονίκης προχωρούσε ικανοποιητικά. Στις 21 Ιουλίου του 1905 ψηφίστηκε από την κοινότητα ο “Κανονισμός των ελληνικών σχολείων Θεσσαλονίκης”, που προέβλεπε με πολλές λεπτομέρειες τα σχετικά με την οργάνωση και τη λειτουργία τους και το θεσμό του επιθεωρητή των σχολείων, τα καθήκοντα του οποίου ασκούσε συνήθως ο γυμνασιάρχης του γυμνασίου Θεσσαλονίκης. Κατά την ίδια χρονική περίοδο εκδόθηκαν από την επιθεώρηση των σχολείων της πόλης και δύο φυλλάδια (1908 και 1909), που περιείχαν σχολικά προγράμματα και διδακτικές οδηγίες, σχετικές με τα νηπιαγωγεία των ξενόφωνων κοινοτήτων και με το κοινό δημοτικό σχολείο. Τα φυλλάδια αυτά, που απέβλεπαν στο να βοηθήσουν τους δασκάλους της Μακεδονίας στο έργο τους, είχαν συνταχθεί από τον Βελβεντινό φιλόλογο Ευθύμιο Μπουντώνα.

ΞΕΝΑ ΣΧΟΛΕΙΑ ΣΤΑ ΤΕΛΗ 19^ΟΥ – ΑΡΧΕΣ 20ΟΥ

Κατά την ίδια χρονική περίοδο, λόγω της εθνολογικής σύνθεσης του πληθυσμού της Θεσσαλονίκης και του διεθνούς κάπως οικονομικού χαρακτήρα της, υπήρχαν και αρκετά ξένα σχολεία στην πόλη. Το 1908 συγκεκριμένα λειτουργούσαν στη Θεσσαλονίκη 64 συνολικά σχολεία άλλων εθνοτήτων: 26 τουρκικά, ανάμεσα στα οποία μία πανεπιστημιακή σχολή (Νομική), 2 αστυνομικές και 1 στρατιωτική σχολή. Δύο γερμανικά (αστική σχολή και ινστιτούτο για τη διδασκαλία της γερμανικής γλώσσας), 6 ιταλικά (από τα οποία το ένα ήταν πρακτική και εμπορική σχολή), ένα αγγλικό παρθεναγωγείο, 1 αμερικανική γεωργική σχολή, 7 γαλλικά σχολεία (μερικά από τα οποία είχαν ιδρυθεί από μοναχικά τάγματα της Καθολικής Εκκλησίας), 8 εβραϊκά (από τα οποία τα 7 τα συντηρούσε Alliance Israelite), 6 βουλγαρικά (γυμνάσιο, παρθεναγωγείο, εμπορική σχολή και 3 δημοτικά), 2 ρουμανικά (εμπορική σχολή και νηπιαγωγείο), 4 σερβικά (2 αστικές σχολές και 2 νηπιαγωγεία) και τέλος 1 μικρό αρμενικό σχολείο.

ΠΡΩΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΤΥΠΟΓΡΑΦΕΙΑ ΟΠΟΥ ΤΥΠΩΘΗΚΑΝ ΣΧΟΛΙΚΑ ΒΟΗΘΗΜΑΤΑ

Στην άνοδο του επιπέδου της ελληνικής παιδείας στη Θεσσαλονίκης κατά τον τελευταίο αιώνα της τουρκοκρατίας συνέβαλαν αρκετά και τα ελληνικά τυπογραφεία της πόλης, που άρχισαν να ιδρύονται σε αυτή μετά τα μέσα του 19^ου αιώνα. Τα πρώτα αυτά ελληνικά τυπογραφεία της Θεσσαλονίκης, στα οποία τυπώθηκαν αρκετά σχολικά βοηθήματα και άλλα βιβλία μορφωτικού περιεχομένου, ήταν του Μιλτιάδη Γκαρμπολά, του Νικολάου Βαγλαμαλή κ.ά..

ΣΥΝΤΗΡΗΣΗ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΣΧΟΛΕΙΩΝ

Τα ελληνικά σχολεία της Θεσσαλονίκης, όπως και των άλλων Μακεδονικών πόλεων, τα συντηρούσε κυρίως η κοινότητα από τα τακτικά έσοδά της, σημαντικό όμως μέρος των δαπανών της λειτουργίας των καλύπτονταν και από διάφορα κληροδοτήματα, των οποίων οι τόκοι διαθέτονταν για τα σχολεία, το νοσοκομείο και τα άλλα φιλανθρωπικά ιδρύματα της πόλης. Μερικοί από τους ευεργέτες και δωρητές ήταν :ο Ιωάννης Παπάφης, ο Αντ. Κανέλλης, ο Δημ. Χαρίσης, η Ελισάβετ Καστριτσίου.

ΦΙΛΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΣ ΟΜΙΛΟΣ

Στην ανάπτυξη της παιδείας στη Θεσσαλονίκη σημαντική υπήρξε επίσης και η συμβολή των διαφόρων φιλεκπαιδευτικών και άλλων σωματείων. Το σπουδαιότερο από τα σωματεία της μακεδονικής πρωτεύουσας ήταν ο “Φιλεκπαιδευτικός Σύλλογος Θεσσαλονίκης” που ιδρύθηκε στις 14 Σεπτεμβρίου του 1872. Κύριος και επίσημος σκοπός του συλλόγου, όπως φαίνεται από το Ά άρθρο του κανονισμού του, ήταν η ενίσχυση και εξάπλωση των ελληνικών γραμμάτων τόσο στη Θεσσαλονίκη όσο και στα περίχωρά της. Οι ιδρυτές του φιλοδοξούσαν να μεταβάλουν το σύλλογο αυτό σ’ ένα πιο κεντρικό πολιτιστικό όργανο. Τα μέσα με τα οποία θα επιδιωκόταν η πραγματοποίηση του σκοπού αυτού ήταν :η βελτίωση των σχολείων που υπήρχαν και η ίδρυση νέων, οι υποτροφίες απόρων αλλά επιμελών μαθητών, η αποστολή στην Ευρώπη υποτρόφου για να σπουδάσει παιδαγωγικά, η σύσταση δημοτικής βιβλιοθήκης και αναγνωστηρίου, η οι διαλέξεις και εκδόσεις βιβλίων και γενικά η παρακίνηση και η υποστήριξη κάθε κίνησης που θα μπορούσε να συμβάλει στην πνευματική ανύψωση του υπόδουλου Ελληνισμού.

Αξιοπαρατήρητο είναι ακόμη το γεγονός ότι, ενώ στο ελεύθερο ελληνικό κράτος επικρατούσε την εποχή αυτή ως γλώσσα η καθαρεύουσα, και περισσότερο μάλιστα στα επιστημονικά συγγράμματα, ο σύλλογος καθόριζε ως γλώσσα των ωφέλιμων συγγραμμάτων, των οποίων την έκδοση σκόπευε να υποστηρίξει, μία γλώσσα “καταληπτήν εις τους πολλούς”. Από το γεγονός αυτό γίνεται φανερό πως οι υπόδουλοι Έλληνες, λιγότερο επηρεασμένοι από το πνεύμα της αρχαιολατρείας, αντιλαμβάνονταν καλύτερα τη σημασία της γλώσσας ως οργάνου για την ανύψωση του πνευματικού επιπέδου του λαού.

Οι οικονομικοί πόροι του συλλόγου προέρχονταν από δωρεές πλούσιων ομογενών και κυρίως από την ετήσια συνδρομή των μελών του, που ορίστηκε σε μία οθωμανική λίρα.

Ο σύλλογος διοικούταν από επιτροπή, που εκλεγόταν με μυστική ψηφοφορία από τη συνέλευση των μελών. Η επιτροπή αυτή είχε 9 μέλη και αποτελούνταν από τον πρόεδρο, αντιπρόεδρο, ταμία, γραμματέα και 5 συμβούλους. Κάθε μήνα, την τελευταία Κυριακή, συγκαλούνταν από τον πρόεδρο συνέλευση των μελών, για να λάβουν γνώση των πεπραγμένων και κάθε χρόνο την ημέρα του Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά γιορταζόταν η επέτειος της ίδρυσης του συλλόγου. Την ίδια επίσης μέρα, αλλά κάθε 3 χρόνια, εκλεγόταν και η νέα διοικητική επιτροπή.

Η σφραγίδα του συλλόγου έφερε στο μέσο ως σύμβολο ένα αστέρα και γύρω την επιγραφή “Ο εν Θεσσαλονίκη Φιλεκπαιδευτικός Σύλλογος”.

ΑΛΛΟΙ ΦΙΛ. ΣΥΛΛΟΓΟΙ

Εκτός από τον “Φιλεκπαιδευτικόν Σύλλογον” , λίγο πριν από την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης, αναφέρεται η ύπαρξη μιας άλλης φιλεκπαιδευτικής αδελφότητος (“Ο Σωτήρ”) με πρόεδρο τον Ν. Χρυσόπουλο, αλλά για τη δράση της δεν γνωρίζουμε τίποτα.

ΑΛΛΑ ΣΩΜΑΤΕΙΑ ΠΟΥ ΒΟΗΘΟΥΝ ΤΗΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ

Αρκετές πληροφορίες έχουμε για μερικά άλλα σωματεία ,εκπολιτιστικού χαρακτήρα ,που έδρασαν στη Θεσσαλονίκη από το 1880 και εξής . “Ο Ευαγγελισμός” (1883), “ Όμιλος Φιλομούσων” (1899), το καλλιτεχνικό σωματείο “Σύνδεσμος Ερασιτεχνών” (1901) , ο σύλλογος “Ορφεύς” (1901) .

Άλλη κατηγορία σωματείων της Θεσσαλονίκης , με κοινωνική κατά κύριο λόγο αποστολή, που εξυπηρέτησαν όμως και εκπαιδευτικούς σκοπούς, ήταν οι φιλανθρωπικές αδελφότητες. Η πρώτη από αυτές ήταν η “Φιλόπτωχος Αδελφότης των Κυριών” (1871) . Το 1909 ιδρύθηκε επίσης η “ Επίκουρος των εν Μακεδονία διδασκάλων Εταιρεία” . Το 1912 ιδρύθηκε ο “Σύνδεσμος των Οθωμανών Ελλήνων δασκάλων” .

Εκτός από την πόλη της Θεσσαλονίκης ελληνικά σχολεία λειτουργούσαν και σε αρκετές άλλες κωμοπόλεις και χωριά του ομώνυμου καζά. Π.χ Ασβεστοχώρι, Βασιλικά, Επανωμή.

Ζιώγου-Καραστεργίου Σ., "Συμβολή στην ιστορία των σχολείων της Θεσσαλονίκης κατά το τελευταίο τέταρτο του 19ου αιώνα", Μακεδονικά 16(1976), σ. 325-348.