Η ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΣΤΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ1870-1920
Η λογοτεχνία στη Θεσσαλονίκη όπως και γενικότερα η πνευματική ζωή , αρχίζει με τη λειτουργία του πρώτου τυπογραφείου , πριν το 1870 αλλά και με τις ελευθερίες που άρχισε από τότε να παραχωρεί σταδιακά η τουρκική διοίκηση στις διάφορες φυλετικές κοινότητες . Μπορούμε να διακρίνουμε τις εξής κατηγορίες α) Ποίηση β)Πεζογραφία γ) Λογοτεχνικά περιοδικά.
 |
| |
| |
|
Η ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΣΤΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ
Πριν το 1912
Η Θεσσαλονίκη ήταν και πριν από το 1912 μια μεγαλούπολη με τα μέτρα, πάντοτε, της εποχής. Ο ελληνικός πληθησμός της, αν και μικρότερος από τον αντίστοιχο εβραικό και μουσουλμανικό, είχε πίσω του το στήριγμα μιας πανάρχαιας γλωσσικής, πνευματικής και λογοτεχνικής παράδοσης, από τους μετακλασικούς χρόνους και την ελληνιστική-ρωμαική περίοδο ως τα βυζαντινά και μεταβυζαντινά χρόνια. Πλάι του, πάλι, αισθανόταν την πολιτική ιδεολογική και λογοτεχνική έλξη του ελλαδικού “εθνικού κέντρου”, που τα σύνορα του είχαν ανέβει πρόσφατα ως τη Θεσσαλία , ενώ, ολόγυρα του, τον ζωηρότατο εθνικά, εκπαιδευτικά και γραμματειακά ελληνισμό της υπολοιπής Μακεδονίας και Θράκης, τον υπολοιπό τουρκοκρατούμενο και τον εξακτινωμένο ελληνισμό της περιφέρειας και της Διασποράς, από την Κύπρο και την Αίγυπτο ως τη βόρεια Βαλκανική και την κεντρική Ευρώπη.
Μετά το 1912
Έτσι, ούτε πνευματική κίνηση ούτε ελληνική λογοτεχνία λείπουν από τη Θεσσαλονίκη όταν απελευθερώνεται, τον Οκτωβριο του 1912. Παλαιότερες και πρόσφατες διευρύνσεις έχουν δείξει- παρά τις ερευνητικές και βιβλιογραφικές δυσκολίες και τα κενά- πόσο σταθερή υπήρξε η κίνηση αυτή, τουλάχιστον από τα μέσα του 19ου αιώνα, οπότε δραστηριοποιούνται και τα πρώτα ελληνικά τυπογραφεία στην πόλη, προσπαθώντας να συντονίσουν την ακτινοβολία του ρομαντικού και μεγαλοϊδεατικού αυτού αιώνα με την ακμαία παιδευτική και επιστημονική παράδοση του Διαφωτισμού στο χώρο της Μακεδονίας και της ελληνικής διασποράς. Στις παραμονές λοιπόν των Βαλκανικών Πολέμων και παράλληλα με τις “θερμές” και “ψυχρές” φάσεις του Μακεδονικού Αγώνα, η εκπαιδευτική, δημοσιογραφικη, συγγραφική και καλλιτεχνική δραστηριότητα στη Θεσσαλονίκη δεν μπορεί παρά να έχει, εντονότερα ή όχι, ανάλογα με τις περιστάσεις, τα γνωρίσματα ενός εκρηκτικού ή ακριτικού αλυτρωτισμού, που προσπαθεί να συνδυαστεί –όσο μπορεί- με τις εξευρωπαϊστικές και θετικιστικές τάσεις μέσα στον ελληνικό και βαλκανικό κόσμο της εποχής.
Λογοτεχνική παραγωγή-Επιρροές
Όπως και σε όλες τις εκτός των ορίων του ελληνικού κράτους περιοχές με σχεδόν αμιγή ή σημαντικό σε αριθμό ελληνικό πληθυσμό, θα βρούμε και στη λογοτεχνική παραγωγή που παράγεται στη Θεσσαλονίκη, ή μεταφέρεται εκεί από μετοίκους ή περαστικούς λόγιους του ευρύτερου ελληνισμού, μια καθυστερημένη επιβίωση της “Παλιάς” Αθηναϊκής Σχολής ή του παραδείγματος του Βαλαωρίτη – ιδιαίτερα στην ποίηση και στο θέατρο – και μιαν αρχόμενη έλξη από τη “Γενιά του 1880” ή “Νέα” Αθηναϊκη Σχολή: αρχαιότροπος ελληνοθρησκευτικός πατριωτισμός, ηθικοδιδακτική και παθητικά λυρική διαθεσή, λογιοτατισμός, αλλά και θέληση απόδοσης της πεζής καθημερινότητας, ευθυμογραφία και σάτιρα, ηθογραφικός ρεαλισμός, πρώτα βήματα παρνασσιστικής γραφής, πρώτες δειλές δημοτικιστικές προσπάθειες. Στα γενικότερα αυτά γνωρίσματα του περιφεριακού ελληνισμού προστίθενται εδώ δύο τουλάχιστον ειδικά γνωρίσματα: αφενός η τοπική “μακεδονική” αργή διάρκεια (ιστορικές, δημογραφικές και κοινωνικές συνθήκες ενός πολυσύνθετου εθνικά και πολιτισμικά χώρου, αγροτικά ήθη και έθιμα και κοσμοπολιτισμός ενός μεταπρατικού αστικού κέντρου) και αφετέρου τα συγχρονικά συστατικά της επίκαιρης στιγμής του Μακεδονικού Αγώνα, της όσμωσης ή της αντιπαράθεσης προς την εντόπια μη ελληνική πνευματική κίνηση (κυρίως: εβραϊκή, “φράγκικη” ,τουρκική), προς την περορρέουσα βαλκανική, ευρωπαϊκή και μεσανατολική ατμόσφαιρα (όπου κύριο ρόλο παίζουν τα κέντρα της αυστροουγγρικής-γερμανικής και της γαλλικής Ευρώπης και ελληνικές κοινότητες της Ανατολής και της Διασποράς : Κωνσταντινούπολη, Σμύρνη, Αλεξάνδρεια, Τεργέστη κ.α.) Αυτά εξηγούν, ως ένα βαθμό, και τη σημαντική ποσοτικά, και κάποτε καθοριστική για την αδυναμία διαμόρφωσης ενός συγκροτημένου ντόπιου λογοτεχνικού προσώπου, διοχέτευση λογοτεχνικής ύλης στον τύπο ή σε αυτοτελείς εκδόσεις της Αθήνας ή άλλων περιοχών του Ελλάδικού κράτους, των κέντρων της Οθωμανικής Τουρκίας και της Ελληνικής διασποράς.
Κεχαγιόγλου Γ., "Η λογοτεχνική παραγωγή στη Θεσσαλονίκη μετά το 1912", στο Χασιώτης Ι.(επιμ.), Τοις αγαθοίς βασιλεύουσα Θεσσαλονίκη Ιστορία και Πολιτισμός, εκδ. Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη 1997
ΠΟΙΗΣΗ
Η ποιήτρια και παιδαγωγός Ευφροσύνη Σαμαρτζίδου , εμφανίζεται στη Θεσσαλονίκη και προσπαθεί με κάθε τρόπο να εμνεύσει στις μαθήτριες της και στο περιβάλλον της αγάπη για την ποίηση
1870
Στη δεκαετία του 1870 έχουμε έντονη ποιητική ζωή. Το 1873 τυπώνεται η ανθολογία λαϊκών τραγουδιών του τυπογράφου και εκδότη Νικολάου Βαγλαμαλή με τον τίτλο “Η Ευτέρπη” (ξεσηκωμένη από μια παλαιότερη αθηναϊκή) . Την ίδια χρονιά ο Χαρίτων Γρ. Παπουλιάς βραβεύεται στον Βουτσιναίο ποιητικό διαγωνισμό του Πανεπιστημίου Αθηνών με την ποιητική συλλογή “Δάκρυα”, η οποία τυπώνεται αμέσως στην Αθήνα. Το 1874 , ο Αριστείδης Ν. Αυξεντιάδης αρχίζει να τυπώνει τις ποιητικές πλακέτες του, η πρώτη από τις οποίες έχει τίτλο “Μούσης παιδιαί”. Τέλος , το 1876 έρχεται στη Θεσσαλονίκη ο Χριστόφορος Σαμαρτζίδης , γιός της Ευφροσύνης Σαμαρτζίδου , και διδάσκει στο νέο διδασκαλείο Θεσσαλονίκης.
1880
Στη δεκαετία του 1880 έχουμε άλλους δύο ποιητές τον Γεώργιο Χ. Παπουλιά (γιο του Χαρίτωνος Γρ. Παπουλιάς ), που το 1885 τυπώνει το πρώτο του βιβλίο με τον τίτλο “Στιγμαί ρεμβασμού” και τον Μαρίνο Κουτούβαλη, Σμυρνιό ζακυνθινής καταγωγής , που από τις αρχές της δεκαετίας , αν όχι και πιο μπροστά, εγκαθίσταται ως γιατρός στη Θεσσαλονίκη , έχοντας ήδη εκδώσει τρία βιβλία στην Αθήνα . Έδω εκδίδει το 1889 την ποιητική συλλογή “Παλμοί και κύματα”.
Προς το τέλος του 19ου αιώνα , εμφανίζεται ο Γεώργιος Παπανικολάου με την ποιητική συλλογή “Απαρχαί ποιήσεως” (1896) λίγο αργότερα , ο δημοσιογράφος Χρίστος Γ. Γουγούσης αρχίζει να δημοσιεύει ποιήματα σε διάφορα έντυπα.
1900
Στην πρώτη δεκαετία του 20ου αιώνα , παρουσιάζονται αρκετοί στιχουργοί και ποιητές: η Αγλαϊα Ν. Σχινά (“Ανθύλλιον”, Αθήνα , 1901), ο Αλέξανδρος Σάλτας (μακεδονομάχος , που δημοσιεύει πατριωτικά στιχουργήματα σε μονόφυλλα, όπως το “Στη γη μας ένα βλέμμα”, που πρωτοβγαίνει το 1904), ο Γεώργιος Χαλκιάς (με την ανώνυμη πατριωτική συλλογή “Ο αρματωλός Μακεδών”,1905), ο Μιχαήλ Θ. Γεωργιάδης (“’Ονειρα”, Αθήνα, 1903), ο Κωστής Σταματόπουλος, ο αγαπημένος ποιητής της Θεσσαλονίκης (που μεταξύ των ετών 1903-1906) κυκλοφορεί σε μουσικό φυλλάδιο ο ύμνος του “Δεν θα την πάρουν,ώ,ποτέ την γην των Μακεδόνων”), και Αιμίλιος Ελευθεριάδης (με την πλακέτα “Σκιαι και όνειρα”,1908,επίσης πατριωτικά ποιήματα).Από τους ποιητές που αρκούνται να τυπώνουν στίχους σε εφημερίδες την περίοδο αυτή αναφέρουμε τον Τάκη Γκαρπολά.
Ο Αναστάσιος Μισυρλόγλου αναδημοσιεύει σε τοπικά έντυπα τα ποήματά του από τις συλλογές του “Πόθοι και δάκρυα” (Πόλη,1904) και “Φθινοπωρινές μελαγχολίες” (Αθήνα , 1916). Με αναδημοσιεύσεις από τη ανέκδοτη συλλογή του “Παράπονα και θρήνοι” εμφανίζεται σε διάφορα ημερολόγια του μεσοπολέμου και ο ποιητής από το Μοναστήρι Γεώργιος Σαγιαξής, γνωστός στην Αθήνα ήδη από το 1895.
Χριστιανόπουλος Ντ., Η λογοτεχνία στη Θεσσαλονίκη (1850-1950), εκδ. Ραγιάς, Θεσσαλονίκη 1999.
Παπαγεωργίου Πέτρος
Αναστασιάδης Γ., Χεκίμογλου Ε., Όταν η Θεσσαλονίκη μπήκε στον 20ο αιώνα, εκδ. University Studio Press, Θεσσαλονίκη 2000.
Η ΠΟΙΗΣΗ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ
Ξεκινώντας την περιπλάνηση στους ποιητικούς δρόμους της Θεσσαλονίκης παρατηρούμε ότι ακολουθείται μια παράλληλη πορεία με αυτήν της πεζογραφίας. Σε όλες τις λογοτεχνίες τα δυο είδη λόγου (ποίηση και λογοτεχνία) συμπορεύονται συμπληρώνοντας η μια την άλλη. Μερικές φορές, μάλιστα, οι ποιητές είναι ταυτόχρονα και πεζογράφοι ή αντίστροφα οι πεζογράφοι γίνονται και ποιητές.
Όπως γίνεται αντιληπτό από τα παραπάνω θα δούμε την “άλλη όψη του νομίσματος” που λέγεται γραπτός λόγος. Κι εδώ, όπως και στην πεζογραφία, η αναφορά μας ξεκινά από την 26η Οκτωβρίου 1912. Μη φανταστεί κανείς, πως νωρίτερα δεν υπάρχουν δείγματα του ποιητικού λόγου. Στη συνέχεια θα αποδειχτεί ότι υπήρξαν κάποιες “ποιητικές φωνές”, όμως με την κυκλοφορία των πρώτων λογοτεχνικών περιοδικών. Για την πορεία της ποίησης στις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα ο Ντίνος Χριστιανόπουλος γράφει τα εξής:
“ Μέχρι το 1920 η ποίηση δεν έχει να παρουσιάσει παρά μόνο τον “εθνικό ποιητή” Δ. Παπαγιαννάκο και τον μακεδονομάχο στιχουργό Αλ. Σάλτα. Ο Ελευθεριάδης προς το παρόν σωπαίνει. Μετά το 1920, παρόλο που ο πόλεμος εξακολουθεί, κάτι αρχίζει να γίνεται. Κυκλοφορούν τα δυο ημερολόγια της Τσιώμη και του Σφενδόνη (“Ημερολόγιον Θεσσαλονίκης”), 1919.
Δρογίδης Δ., ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ (1897-1997), εκδ. University Studio Press, Θεσσαλονίκη 1996.
ΤΡΑΓΟΥΔΙ ΤΗΣ ΠΥΡΚΑΓΙΑΣ ΤΟΥ 1917
Τη μέρα του Σαββά τ ' απόγευμα
Η ώρα ήταν δυόμιση
Φωτιά ξέσπασε στήν Άγουα Νουέβα *
Και εφτασε στην Τόρρε Μπλανκα.
Φτωχοι και πλούσιοι
Όλοι εΊμαστε ίσοι πια
Φτάσαμε κιόλας να σερνόμαστε
Στους κάμπους και στα κίτζλα**
Τα περιστέρια πετάνε ψηλά
Βλέποντας την καταστροφή,
Φτάσαμε κιοόλας να σερνόμαστε
Χωρίς στέγη και σκεπή
Μας δώσαν μερικά τζαδίρα***
Που τα σηκώνει εύκολα ο αέρας
Μας δώσανε πικρό ψωμί
Που δεν τρώγεται ούτε βρεμμένο
Νιώθουμε στριμωγμένοι
Πάμε όπου 'ναι οι Άγγλοι
Για τρία γρόσια τη μέρα
Ψωμάκι σωστό για να φάμε
Θεέ τ' ουρανου,στον ουρανό, Θεέ μου,
δεν βρήκες άλλο να κάνεις
μας άφησες να σερνόμαστε
χωρίς καν ρούχο στο κορμί μας
Παιδιά, να 'στε βέβαιοι,
Για τις αμαρτίες του Σαββά
Αγρίεψε του κόσμου ο Κύριος
Και μας έπεμψε στα Ντουντουλάρ****
(Isabel Toral-Niehoff,πρώτη δημοσίευση στα ελληνικά)
------------------
*=Νέο Νερό-γειτονιά της Θεσαλονίκης..
**=Στρατόπεδα
***=Αντίσκηνα
****=Παράγκες
.
Η λογοτεχνία στη Θεσσαλονίκη (1850-1950), εκδ. Ραγιάς, Θεσσαλονίκη 1999.
ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ
Εκδόσεις έργων
Το 1883, έχουμε το αφήγημα “Χειμεριναί νύκτες. Ι : Ο βίος όνειρος , ήτοι Μία νυξ εν τω παραδείσω” του γνωστού μας ποιητή Μαρίνου Κουτούβαλη το δεύτερο μέρος δε βγήκε.Το 1901, στο γνωστό μας “Ανθύλλιον” η Αγλαϊα Ν. Σχικά τυπώνει εκτός από τα ποιήματα της και μερικά πεζά. Το 1904 εκδίδεται το διήγημα “Ο Κήρυκος” του Εδεσσαίου Χ. Χ. Πετρίδη . Το 1906 ο Γεώργιος Χατζηκυριακού τυπώνει το γλαφυρό οδοιπορικό “Σκέψεις και εντυπώσεις εκ περιοδείας [ανά την Μακεδονία]”, με έντονη πατριωτική διάθεση, και το 1909 ο Τζων Π. Χ Παπάς εκδίδει τη νουβέλα “Ο νέος Λέανδρος”, εμνευσμένη από τη ζωή στη Γαλλία της εποχής του Λουδοβίκου 14ου. Τέλος, διηγήματα περιέχονται και στους δύο τόμους των “Απάντων” του Κ.Γ.Κουρτίδη από το Σουφλί (1910,1912). Ωστόσο η εικόνα της πεζογραφίας στη Θεσσαλονίκη θα παραμένει λειψή, αφού δεν έχουν καταγραφεί ακόμη τα μυθιστορήματα και τα διηγήματα που δημοσιεύτηκαν κατά καιρούςσε εφημερίδες και περιοδικά.
Μεταφράσεις
Οι μεταφράσεις έργων της ξένης λογοτεχνίας από το 1850 ως το 1912 κατέχουν σημαντική θέση στην εκδοτική ζωή της Θεσσαλονίκης. Από τα “Απομνημονεύματα μητρός δυστυχούσης προς την θυγατέρα της”, που μεταφράστηκαν από τα γαλλικά από τον Αντώνιο Μόσχο, έως τη “Νεκρά αντιβασίλισσα” των Masson και Thomas, που μεαφράστηκε το 1896 από τον Α.Σακελλαρίδη, τυπώθηκαν τουλάχιστον 14 μεγάλα μυθιστορήματα(Ευγενίου Σύη,Γεωργίου Ονέ κ.π.α.), όλα γαλλικής προελεύσεως.
Πεζογράφοι-Δημοσιογράφοι
Αρκετοί πεζογράφοι, κυρίως της δεκαετίας του 1920, παραμένουν σχεδόν άγνωστοι, αν και παρουσιάζουν ενδιαφέρον, όπως οι : Ι.Ν.Σκανδαλάκης (“Πόλεμος”, 1914, αναφέρεται στον ελληνοβουλγαρικό πόλεμο του 1913) .
Παράλληλα έχουμε και αρκετούς αξιόλουγους λογοτεχνίζοντες δημοσιογράφους. Αναφέρω ενδεικτικά τον: Ταγκός (Γεώργιος Ησαϊας) (“Συλλογή ευθυμογραφήματα”,1919).
Χριστιανόπουλος Ντ., Η λογοτεχνία στη Θεσσαλονίκη (1850-1950)
ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΑ ΠΕΡΙΟΔΙΚΑ
Το 1889-1890, ο γνωστός μας εκπαιδευτικός Γ. Παπαγεωργίου εξέδωσε το πρώτο περιοδικό της Θεσσαλονίκης, τον “Αριστοτέλη”. Ήταν περιοδικό γενικής παιδείας, ηθικοπατριωτικό, με λίγη λογοτεχνική ύλη και κυκλοφορούσε ανά δεκαπενθήμερο. Σε διάστημα δύο εξαμήνων έβγαλε 24 τεύχη. Η ύλη του αποτελούνταν κυρίως από άρθρα που κάλυπταν το χώρο της πατριδογνωσίας, της φιλολογίας και της λαογραφίας παράλληλα δημοσίευσε και ξένα μυθιστορήματα σε μετάφραση.
Το 1909, μετά το σύνταγμα των Νεοτούρκων, εκδόθηκε το περιοδικό “Θερμαϊκαί Ημέραι” του Χρ.Γ.Γουγούση. Ήταν κι αυτό δεκαπενθήμερο και έβγαλε 13 τεύχη.Ως περιοδικό ποικίλης ύλης είχε λίγα και φτωχικά λογοτεχνικά περιεχόμενα, που τα πιο πολλά τα έγραφε ο διευθυντής του με διάφορα ψευδώνυμα.
Τέλος, το 1911 βγήκε το ημερολόγιο “Φάρος”, έκδοση της εφημερίδας “Φάρος της Θεσσαλονίκης”.
Φιλολογικά ημερολόγια
Τα πρώτα χρόνια μετά την απελευθέρωση εμφανίζονται πολλά φιλολογικά ημερολόγια, στο στυλ του “Εθνικού Ημερολογίου” του Σκόκου. Τα ημερολόγια αυτά είναι ¨το “Μακεδονικόν Ημερολόγιον ‘Ο Γόρδιος Δεσμός’ (Χρονικόν Μακεδονίας)” του Χρ.Γ.Γουγούση (1915) το “Ημερολόγιον της Θεσσαλονίκης”, του Κλέωνος Βρανά (1916) .
Χριστιανόπουλος Ντ., Η λογοτεχνία στη Θεσσαλονίκη (1850-1950) Η λογοτεχνία στη Θεσσαλονίκη (1850-1950), εκδ. Ραγιάς, Θεσσαλονίκη 1999.
Παπαδημητρίου Δ.
Παπαγιαννόπουλος Απ., Ιστορία της Θεσσαλονίκης, εκδ.Ρέκος, Θεσσαλονίκη 1993(2).
Το κοινό του Ι. Κωνσταντινίδη
Αναστασιάδης Γ., Χεκίμογλου Ε., Όταν η Θεσσαλονίκη μπήκε στον 20ο αιώνα, εκδ. University Studio Press, Θεσσαλονίκη 2000.
ΤΑ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΑ ΠΕΡΙΟΔΙΚΑ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ
Δίπλα στις εφημερίδες της Θεσσαλονίκης, έρχεται μια διαφορετική κατηγορία αναγνωσμάτων, τα λογοτεχνικά περιοδικά που γίνονται ο χώρος όπου φιλοξενούνται όλοι οι πνευματικοί άνθρωποι της πόλης.
Η παρουσία τους, άλλοτε σύντομη και άλλοτε μακρόχρονη, παίζει σπουδαίο ρόλο στη διαμόρφωση ενός πολιτιστικού περιβάλλοντος που άλλαζε την “εικόνα” της συμπρωτεύουσας. Η στιγμή που εμφανίζονται δεν απέχει πολύ από τη στιγμή που ξεκινάει ο “τύπος” της Θεσσαλονίκης. Αν πάρουμε σαν αρχή των εφημερίδων το 1912, σαν αρχή των λογοτεχνικών περιοδικών θα πάρουμε το 1921. Αυτό δεν έγινε ξαφνικά χωρίς προηγούμενη προετοιμασία. Ήδη από το 1889 μέχρι το 1920 τα περιοδικά που κυκλοφορούν αρχίζουν να παίρνουν ένα χαρακτήρα ημιλογοτεχνικό. Πράγμα που σημαίνει ότι έχουν ξεκινήσει τα πρώτα “σχεδιάσματα” που θα οδηγήσουν στη “γέννηση” του λογοτεχνικού τύπου της πόλης.
Το αποτέλεσμα αυτών των προσπαθειών είναι πολύ σπουδαιότερο απ’ όσο θα περίμενε κανείς. Αφού μέσα στα περιοδικά βρήκαν τρόπο να εκφραστούν πολλοί λογοτέχνες, ποιητές, φιλόσοφοι, λογοτεχνίζοντες και άλλοι. Ξαφνικά η Θεσσαλονίκη απέκτησε το δικό της “λόγο” που είχε έναν δικό του χαρακτήρα, μια καινούργια ταυτότητα και έπαιρνε τις αποστάσεις του από τη λογοτεχνική Αθήνα. Το τελευταίο φαινόμενο είναι συνάρτηση των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών που κυριαρχούν στην πόλη και αφορούν:
Την κοινωνία
Τη γεωγραφική της θέση
Τα οικονομικά της
Τις εμπειρίες της
Την ποιότητα των ανθρώπων που έστησαν τα περιοδικά και
Τη στιγμή που εμφανίστηκαν αυτά τα έντυπα.
Δρογίδης Δ., ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ (1897-1997), εκδ. University Studio Press, Θεσσαλονίκη 1996.
Δήμιτσας Μ.
Παπαγιαννόπουλος Απ., Ιστορία της Θεσσαλονίκης, εκδ.Ρέκος, Θεσσαλονίκη 1993(2).