Η ΜΟΥΣΙΚΗ ΚΙΝΗΣΗ ΣΤΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ 1870-1920
Για τη μουσική ζωή στη Θεσσαλονίκη κατά την Τουρκοκρατία και ειδικότερα για τη χρονική περίοδο μέχρι το 1900, δεν έχουμε καθόλου πληροφορίες. Βέβαια ήταν φυσικό, ύστερα από τη μακραίωνη τουρκική σκλαβιά, να μην υπάρχουν πρωτοβουλίες από την ελληνική πλευρά για την ανάπτυξη μουσικής ζωής και μουσικής παιδείας στην τουρκοκρατούμενη Θεσσαλονίκη. Εκτός ίσως από οπερέτες και άλλα περιοδεύοντα μουσικά συγκροτήματα, που θα έκαναν κατά καιρούς την εμφάνισή τους στη Θεσσαλονίκη, το μεγαλύτερο μέρος της μουσικής ζωής περιοριζόταν στα κοσμικά κέντρα της πόλης, όπου ξένες ορχήστρες και ιδιαίτερα ιταλικές ψυχαγωγούσαν τους φιλόμουσους Θεσσαλονικείς. Γενικά, στις αρχές του αιώνα μας και πριν ακόμα από την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης, σημειώνονται ορισμένες πρωτοβουλίες στον τομέα της μουσικής, τις οποίες απαριθμώντας τες μπορούμε να δώσουμε την εικόνα από ένα μουσικό ξεκίνημα στην πόλη μας που αποκορυφώνεται λίγα χρόνια αργότερα με την απελευθέρωσή της. Οι πρωτοβουλίες αυτές σχετίζονται με την ίδρυση καλλιτεχνικών σωματείων και συλλόγων, όπως ο Ορφέας, ο Όμιλος Φιλόμουσων και ο Όμιλος Ερασιτεχνών, που είχαν τμήματα φιλαρμονικής, χορωδίας και μανδολινάτας.
1903 ΙΔΡΥΣΗ ΠΑΠΑΦΕΙΟΥ ΟΡΦΑΝΟΤΡΟΦΕΙΟΥ*
Στο διάστημα ακόμη της τουρκοκρατίας, στα 1903, ιδρύθηκε το Παπάφειο Ορφανοτροφείο, που έμελλε να διαδραματίσει σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη της μουσικής ζωής της πόλης. Δίπλα στη θεωρητική και πρακτική τεχνική εκπαίδευση, για τους ορφανούς ανήλικους από τον πρώτο ακόμη χρόνο της ίδρυσής του, στο Παπάφειο καθιερώθηκε και το μάθημα της μουσικής και ειδικά η εκμάθηση πνευστών οργάνων. Η διδασκαλία της μουσικής βρήκε τόσο γόνιμο έδαφος, ώστε σε λίγα χρόνια, στα 1909, συγκροτήθηκε μια πλήρης ορχήστρα από πνευστά όργανα από άρτια εκπαιδευμένους τροφίμους του ιδρύματος. Η φιλαρμονική αυτή ήταν η πρώτη και η μοναδική στην τουρκοκρατούμενη ακόμη Θεσσαλονίκη και υπαγόταν στην “Ανωτέρα Ενοριακή Αντιπροσωπεία”, που με πρόεδρό της τον εκάστοτε μητροπολίτη Θεσσαλονίκης είχε την εποπτεία όλων των ιδρυμάτων της ελληνικής κοινότητας. Η φιλαρμονική του Παπαφείου Ορφανοτροφείου έπαιρνε μέρος σε όλες τις θρησκευτικές και πολιτιστικές εκδηλώσεις των Ελλήνων, αυτή υποδέχτηκε τα απελευθερωτικά στρατεύματα, όταν έμπαιναν στη Θεσσαλονίκη και λάμπρυνε με τους ήχους της τις πανηγυρικές εκδηλώσεις που έγιναν στη νεοαπελευθερωμένη πόλη.
Τσακτσίρας Λ., Στην παλιά Θεσσαλονίκη μια περιδιάβαση με λόγο και εικόνα, εκδ. Μαλλιάρης Παιδεία, Θεσσαλονίκη 1997.
1911 ΙΔΡΥΣΗ ΤΟΥ ΩΔΕΙΟΥ ΤΟΥ ΓΡΑΙΚΟΥ *
Πρόκειται για το πρώτο ιδιωτικό ωδείο της Θεσσαλονίκης, που ιδρύθηκε με πρωτοβουλία του μουσικού Σωτήρη Γραικού, μαθητή του συνθέτη Δημήτρη Λάλα. Το ωδείο αυτό είχε σχολές πιάνου, βιολιού και άλλων οργάνων, στις οποίες αρχικά δίδασκαν οι δύο Ιταλοί Τιμπέριο και Μαρκεζίνι. Αργότερα δίδαξαν και ο Ευριπίδης Κοτσανίδης, ο Επαμεινώνδας Φλώρος κ.α. Το Ωδείο Γραικού, που στα πρώτα του χρόνια συγκέντρωνε το ενδιαφέρον της φιλόμουσης κοινωνίας της Θεσσαλονίκης, ήταν μοιραίο, ύστερα από την ίδρυση του Κρατικού Ωδείου Θεσσαλονίκης, να χάσει πια την αρχική του ακτινοβολία.
Σωτήρης Γραικός* Τέο Κώφμαν*
1914 ΙΔΡΥΣΗ ΚΡΑΤΙΚΟΥ ΩΔΕΙΟΥ*
Το Κρατικό Ωδείο Θεσσαλονίκης ιδρύθηκε με τον νόμο 349/5.11.1914. Ήταν μια εμπνευσμένη σύλληψη του Ελευθερίου Βενιζέλου να ιδρύσει ένα Ωδείο στην απελευθερωμένη, ύστερα από τη μακρόχρονη τουρκοκρατία, Θεσσαλονίκη, που έπρεπε να μορφώσει μουσικά όχι μόνο τους νέους και τις νέες της εποχής, αλλά και το ευρύτερο κοινό της πόλης. Τη διεύθυνση και οργάνωση του Ωδείου ανέλαβε ο Αλέξανδρος Καζαντζής τον οποίο είχε καλέσει από τις Βρυξέλες ο Βενιζέλος.
Πραγματικά το Ωδείο κάλυψε ένα μεγάλο μέρος του αιώνα μας ως κύριος φορέας μουσικής παιδείας και μουσικής ζωής στην πόλη, ανταποκρινόμενο στους αρχικούς στόχους του. Πέρα όμως από αυτούς τους άμεσα ορατούς στόχους του, πρέπει να συνειδητοποιηθεί ότι το νεοσύστατο τότε Ωδείο ήταν ο τόπος όπου για πρώτη φορά στην ως τότε τουρκοκρατούμενη Θεσσαλονίκη και την ευρύτερη βορειοελλαδική περιοχή πραγματοποιήθηκε η σύνδεση με την έντεχνη ευρωπαϊκή μουσική παράδοση και αντίστοιχη μουσική παιδεία. Δεν είναι σύμπτωση το γεγονός ότι το νεοσύστατο τότε Ωδείο είχε γίνει τόπος συνάντησης διακεκριμένων Ελλήνων μουσικών, που είχαν έρθει στη Θεσσαλονίκη ύστερα από λαμπρές σπουδές και μουσική δράση σε διάφορες χώρες της Ευρώπης. Μαζί με ορισμένους μουσικούς, που ήταν ήδη στη Θεσσαλονίκη (όπως ο Βασίλειος Θεοφάνους, ο Ευριπίδης Κοτσανίδης κ.α.) και ξένους (όπως ο Βέλγος Τέο Κώφμαν) στελέχωσαν το Ωδείο στο πρώτο του αποφασιστικό ξεκίνημα.
ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΙΚΟΙ ΟΜΙΛΟΙ*
Μεγάλη ώθηση στο τραγούδι έδωσαν οι καλλιτεχνικοί όμιλοι, που άρχισαν να δημιουργούνται στην πόλη μας από τα τελευταία χρόνια του προηγούμενου αιώνα.
-Το 1889 ιδρύεται ο Όμιλος Φιλόμουσων .Ο Όμιλος, εκτός από το θεατρικό τμήμα, είχε θαυμάσια χορωδία, που περιελάμβανε τους τραγουδιστές Θανάση Μάνο, Μιχάλη Καλό, Δημήτρη Κοντορέπα, Σταύρο Γκοτζαμάνη, Μάριο Στανίνο.
-Το 1904 ιδρύεται ο Ορφεύς, με πρόεδρο τον Πέτρο Νέδο και αρχιμουσικό τον τούρκο μαέστρο Μουσταφά Εφέντη.Στην χορωδία του Ορφέα τραγούδησαν οι Παλαμήδης, Μαλάκης, Κολτσάκης, Μπέζας, Λαγός, Γεωργακόπουλος, Χαμποχώρης, Δάγκας, Μελιγκόπουλος, Παλάζης κ.α. Ο Ορφεύς διαλύθηκε το1910
Μαντολινάτα
Αναστασιάδης Γ., Χεκίμογλου Ε., Όταν η Θεσσαλονίκη μπήκε στον 20ο αιώνα, εκδ. University Studio Press, Θεσσαλονίκη 2000.
ΧΟΡΩΔΙΕΣ *
Οι πρώτες χορωδίες εμφανίστηκαν στην πόλη μας μετά ίδρυση των Ωδείων. Υπήρχαν, βέβαια, προηγουμένως η χορωδία της Φεντερασιόν, στην οποία μετείχαν έλληνες και εβραίοι εργάτες, που τραγουδούσαν τα εργατικά τραγούδια της εποχής στις εκδηλώσεις τους στο Μπέχτσιναρ την Πρωτομαγιά (Μασαλιώτις, Αβάντι πόπολο, παντιέρα ρόσα α λα ρισκόσα τριουμφερά…), και οι συνοικιακές χορωδίες, που τραγουδούσαν στα Καρναβάλια και έψαλαν το τροπάριο της Κασσιανής την Μεγάλη Τρίτη και τα Εγκώμια στην Μεγάλη Παρασκευή. Καθαυτό χορωδίες, όμως, μουσικά σύνολα καταλλήλως εκπαιδευμένα, εμφανίστηκαν αργότερα (χορωδία του Χατζημιχαήλ,1915).
Αρμένικη χορωδία 1918
Χασιώτης Ι., Τοις Αγαθοίς βασιλεύουσα Θεσσαλονίκη, εκδ. Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη 1997
Η ΜΑΝΤΟΛΙΝΑΤΑ ΤΟΥ ΜΙΧΑΗΛ ΧΑΤΖΗΜΙΧΑΗΛ*
Στη μουσική ζωή της Θεσσαλονίκης έπαιξε σημαντικό ρόλο η Μαντολινάτα Θεσσαλονίκης, που ιδρύθηκε το 1915 και ήταν ένα ολοκληρωμένο ωδείο, με τάξεις θεωρητικών μαθημάτων, μαντολίνου, βιολιού, πιάνου και χορωδίας. Ιδρυτής αυτής της μαντολινάτας και αρχιμουσικός της για πολλά χρόνια υπήρξε ο εξαίρετος μουσικός Μιχαήλ Χατζημιχαήλ. Η Μαντολινάτα αυτή, που αποτελούνταν από 60 μουσικούς και που πλαισιώθηκε και από 80μελή μεικτή χορωδία, έδωσε πολλές συναυλίες στην πόλη μας, επεκτείνοντας τη δραστηριότητά της και σε άλλες πόλεις της Μακεδονίας.
Η ΟΡΧΗΣΤΡΑ ΤΟΥ ΚΕΝΤΡΟΥ ΤΟΥ ΛΕΥΚΟΥ ΠΥΡΓΟΥ*
Η πρώτη μόνιμη ορχήστρα στη Θεσσαλονίκη, ύστερα από την απελευθέρωσή της, ήταν η ορχήστρα του Κέντρου του Λευκού Πύργου. Η ορχήστρα αυτή, που αποτελούνταν από 20 περίπου μουσικούς και με διευθυντή τον Ευριπίδη Κοτσανίδη, διαδραμάτισε από το 1919 και εξής και για πολλά χρόνια σημαντικό ρόλο στη μουσική ζωή της πόλης μας. Ουσιαστικά αποτέλεσε το πρώτο φυτώριο της μετέπειτα συμφωνικής ορχήστρας. Ο Κοτσανίδης, προικισμένος μουσικός και καλλιτέχνης, έχοντας στόχο του να προσελκύσει, αλλά και να καλλιεργήσει το κοινό του προσέφερε όλο και πιο βελτιωμένα προγράμματα. Μάλιστα καθιέρωσε και τακτικές εβδομαδιαίες συναυλίες με την ονομασία “Μουσικές Πέμπτες”.
Ορχήστρα Λευκού Πύργου
Χασιώτης Ι., Τοις Αγαθοίς βασιλεύουσα Θεσσαλονίκη, εκδ. Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη 1997
Κέντρο Λευκού Πύργου
Χασιώτης Ι., Τοις Αγαθοίς βασιλεύουσα Θεσσαλονίκη, εκδ. Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη 1997
Λάλας Δημήτρης(1844-1911).*
Γεννήθηκε στο Μεγάροβο της Μακεδονίας. Σπούδασε σε διάφορες ευρωπαϊκές πόλεις όπως στη Γενεύη, στο Μόναχο και κυρίως στο Bayreuth, κοντά στο μεγάλο μεταρρυθμιστή της ευρωπαϊκής μουσικής Ριχάρδο Βάγκνερ. Ύστερα από τις σπουδές του αυτές με τον Βάγκνερ, ο Λάλας από το 1881 εγκαταστάθηκε πια οριστικά στη Θεσσαλονίκη. Εδώ ανέπτυξε δραστηριότητα τόσο ως συνθέτης όσο και ως δάσκαλος του πιάνου και της σύνθεσης. Ανέλαβε τη διδασκαλία της ωδικής στο Ανώτερο Παρθεναγωγείο ενώ παράλληλα δίδασκε πιάνο σε πλουσιοκόριτσα και διηύθυνε τις συναυλίες και τις χορωδίες των πολιτιστικών συλλόγων της πόλης μας:του Ομίλου Φιλόμουσων, του Ορφέα και του Απόλλωνα.
Από το συνολικό συνθετικό έργο του Δ. Λάλα διασώζεται ένα πολύ μικρό μέρος. Τα δείγματα των έργων του μας δίνουν τη δυνατότητα να διακρίνουμε το ποιοτικό επίπεδο της δουλειάς του συνθέτη. Ο Λάλας έχει ιδιαίτερη μουσικοϊστορική σημασία για τη Θεσσαλονίκη, γιατί είναι ο ιδρυτής μιας παράδοσης έντεχνης μουσικής δημιουργίας που συνδέεται άμεσα με τη μουσική παράδοση της κεντρικής Ευρώπης.
Αιμίλιος Ριάδης(1886-1935).Γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη.*
Υπήρξε μαθητής του Δ.Λάλα. Σπούδασε στο Μόναχο και στο Παρίσι. Στη Θεσσαλονίκη επιστρέφει το 1915 εποχή κατά την οποία επικρατούσε κλίμα αναδημιουργίας στον τομέα της μουσικής. Ο Ριάδης, δίπλα στον καθαρά καλλιτεχνικό τομέα της μουσικής δημιουργίας, συμβάλλει ουσιαστικά στον τομέα της μουσικής εκπαίδευσης στην πόλη, στο πλαίσιο του νεοσύστατου Κρατικού Ωδείου.
Είχε βιώσει από κοντά τον γαλλικό ιμπρεσιονισμό, που εκείνη την εποχή ήταν το επίκεντρο της μουσικής πρωτοπορίας στην Ευρώπη. Στην Ελλάδα είχε γίνει ήδη το ξεκίνημα για τη δημιουργία εθνικής μουσικής με πρωτεργάτη τον Καλομοίρη. Ο Ριάδης διαπνεόταν από τα ίδια ιδανικά. Η βασική τους διαφορά ήταν ότι ο Καλομοίρης, λόγω των σπουδών του στη Βιέννη, ήταν επηρεασμένος, όσον αφορά την τεχνοτροπία του, περισσότερο από την γερμανική μουσική(Βάγκνερ, Στράους), ενώ ο Ριάδης από τη γαλλική. Ως πρωτεργάτες της εθνικής μας σχολής είχαν ένα κοινό στόχο:τη δημιουργία μουσικής με ελληνική φυσιογνωμία, τη δημιουργία μιας μουσικής που, πέρα από οποιαδήποτε τεχνοτροπία, να πηγάζει από τον τόπο μας και να τον εκφράζει.
Αλέξανδρος Καζαντζής.*
Σπούδασε στο Ωδείο των Βρυξελλών το οποίο θεωρούνταν την εποχή εκείνη το καλύτερο ευρωπαϊκό ωδείο. Το 1915, όταν επέστρεψε από τις Βρυξέλλες, ανέλαβε την οργάνωση και διεύθυνση του Κρατικού Ωδείου. Η παρουσία και η συμβολή του Καζαντζή στην ίδρυση του Ωδείου είχε ιδιαίτερη σημασία για την πολιτιστική ιστορία της πόλης μας. Ωστόσο, η προσφορά του είναι ακόμη πιο ουσιαστική, στον καθαρά παιδαγωγικό και μορφωτικό τομέα της μουσικής. Ο Καζαντζής ήταν ένας σημαντικός φορέας της ευρωπαϊκής μουσικής παράδοσης.
Έχοντας ως πρότυπο το Conservatoire των Βρυξελλών προσπάθησε να οργανώσει με τον καλύτερο τρόπο το Ωδείο και να του δώσει έναν ευρωπαϊκό προσανατολισμό. Η ειδικότητά του ήταν η διδακτική του βιολιού και στον τομέα αυτόν αφιέρωσε το μεγαλύτερο μέρος της παιδαγωγικής του δραστηριότητας, εκπαιδεύοντας και μορφώνοντας αρκετές γενεές βιολιστών της πόλης μας.
* * Τα κείμενα επιλέχτηκαν από τα βιβλία των:
Θέμελης Δ., "Η μουσική ζωή στη νεώτερη και σύγχρονη Θεσσαλονίκη", στο Χασιώτης Ι.(επιμ.), Τοις αγαθοίς βασιλεύουσα Θεσσαλονίκη Ιστορία και Πολιτισμός, εκδ. Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη 1997
Τομανάς Κ., Η καλλιτεχνική κίνηση στην Θεσσαλονίκη, εκδ. Νησίδες Θεσσαλονίκη 1996
Η Θεσσαλονίκη στα Σεφαραδίτικα τραγούδια
Οι εξόριστοι Σεφαραδίτες Εβραίοι που από το τέλος του15ου αιώνα συναντούν στην πόλη αυτή ένα φιλόστοργο άσυλο , εισάγουν , μαζί με τη γλώσσα τους και τις τέχνες τους, και κάποια τραγούδια τις ρομάνσες, εκτεταμένες, αφηγηματικές μπαλάντες της μεσαιωνικής Ιβηρικής, ανάλογες με τις παράλογες του ελληνικού δημοτικού τραγουδιού τις κόπλας, τραγούδια αστικά λαϊκά που διατηρήθηκαν στους πέντε αιώνες που μεσολάβησαν, εμπλουτίστηκαν με μεταγενέστερες συνθέσεις και, όπως είναι φυσικό, δέχτηκαν ευρύτατες επιδράσεις από τη μουσική παράδοση των σύνοικων στοιχείων.
Τα τραγούδια αυτά, ακούστηκαν για τελευταία “Εν ταις ημέραις εκείναις”, τις μέρες της εκτόπισης και του επικείμενου θανάτου, τις μέρες του αποχωρισμού από την αγαπημένη, γενέθλια πόλη που στάθηκε αρκετές φορές αντικείμενο έμπνευσης των δημιουργών τους.
Κάποια σπαράγματα λοιπόν που ανέδειξε ο δεσμός του ανεκτίμητου αυτού μουσικού υλικού με τη Θεσσαλονίκη επιλέξαμε και παρουσιάζουμε εδώ. Σπαράγματα που αναβιώνουν μνήμες άλλων καιρών και άλλων ανθρώπων, που η συνέχειά τους κόπηκε βίαια και απρόβλεπτα μνήμες ανθρώπων δικών μας, που πια δεν υπάρχουν.
Ναρ Α., "Η Θεσσαλονίκη στα Σεφαραδίτικα τραγούδια", Ενενήντα επτά 5(1996) ΟΠΠΕ
ΓΕΝΤΙ ΚΟΥΛΕ
Yedi Kule veras empasando
de altas murallas saradeato .
En la prison esto por ti atado, .
en el budrum lloro desmasalado .
Καθώς θα τριγυρνάς
θα αντικρύσεις το Γεντί Κουλέ,
ζωσμένο από ψηλά τειχιά
Εκεί στη φυλακή
για σένα είμαι δεμένος
και στο μπουντρούμι
κλαίω απελπισμένος.
Το τραγούδι δημιουργήθηκε ασφαλώς γύρω στα 1890, όταν στα πλαίσια επεμβάσεων εξωραϊσμού του κέντρου της πόλης, οι φύλακες μεταφέρθηκαν από τον Λευκό Πύργο στο Επταπύργιο . Διατηρεί, όπως πιστεύουμε, και στοιχεία από προγενέστερα σεφαραδίτικα τραγούδια “της φυλακής” που διακρίνονται σε αρκετές δημοσιευμένες καταγραφές του.
Ναρ Α., "Η Θεσσαλονίκη στα Σεφαραδίτικα τραγούδια", Ενενήντα επτά 5(1996) ΟΠΠΕ
Εβραϊκο μουσικό συγκρότημα
Κοψίδας Κ., ., Οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης “μέσα από τις καρτ-ποστάλ 1886-1917”, Θεσσαλονίκη 1992
ΤΟ ΤΡΑΓΟΥΔΙ ΤΟΥ ΣΕΙΣΜΟΥ
Noche de Djueses tadre
Νύχτα Παρασκευής αργά,
la horica dando dos,
σήμανε η ώρα δυο,
un rash fuerte ya se sintio
ακούστηκε σεισμός μεγάλος
que Salonik la estruio
που αφάνισε τη Σαλονίκη.
Το τραγούδι αναφέρεται στο σεισμό του 1902 που περιγράφει και ο Leon Sclaky στη μυθιστορηματική αυτοβιογραφία του “Farewell to Salonika”.
Ναρ Α., "Η Θεσσαλονίκη στα Σεφαραδίτικα τραγούδια", Ενενήντα επτά 5(1996) ΟΠΠΕ
ΑΝΟΙΞΗ ΣΤΗ ΣΑΛΟΝΙΚΗ
Primavera en Saloniko
Άνοιξη στη Σαλονίκη
cayi al cafι Mazlum .
στου “Μαζλουμ” τον καφενέ,
Una nina d’ojos pretos
μαυρομάτα μια με το ούτι,
que canta y sona ud.
τραγουδάει τον αμανέ .
No me manques mis ojos pretos
Μη μου λείψεις μαυρομάτα
del cafι de Avram Mazlum
στου “Μαζλούμ” τον καφενέ!
Tu quitas las muestras dertes
Που τα ντέρτια μας σκορπίζεις
que cantas y sonas ud.
τραγουδώντας αμανέ.
Το τραγούδι αυτό, “αριστούργημα” κατά τον Γιώργο Ιωάννου, “πολλαπλά Θεσσαλονικιώτικο” κατά τον Ξ.Α.Κοκόλη, αναφέρεται στο καφωδείο του Αβραάμ Μαζλούμ που βρισκόταν στο ισόγειο του ξενοδοχείου “Σπλέντιτ Πάλλας”. Το ξενοδοχείο αυτό κάηκε στην πυρκαγιά του 1917. Στη θέση του οικοδομήθηκε αργότερα το ξενοδοχείο “Μεντιτεράνεαν” που κατεδαφίστηκε μετά τον σεισμό του 1978. Το καφωδείο “Μαζλούμ” αναφέρεται σε οδηγό Θεσσαλονίκης του 1909-10 με ιδιοκτήτη κάποιον Χαλέτ Εφέντη.
Ναρ Α., "Η Θεσσαλονίκη στα Σεφαραδίτικα τραγούδια", Ενενήντα επτά 5(1996) ΟΠΠΕ
Οργανοπαίχτες 1915-18
Ζαφείρης Χρ., Παπατζήκας Αρ., Εν Θεσσαλονίκη 1900-1960, εκδ. Εξάντας, Αθήνα 1994.
Οργανοπαίχτες 1915-18
Κοψίδας Κ., ., Οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης “μέσα από τις καρτ-ποστάλ 1886-1917”, Θεσσαλονίκη 1992
Μουσικός δερβίσης
Τσακτσίρας Λ., Στην παλιά Θεσσαλονίκη μια περιδιάβαση με λόγο και εικόνα, εκδ. Μαλλιάρης Παιδεία, Θεσσαλονίκη 1997.
ΚΑΗΚΕ ΈΝΑ ΣΧΟΛΕΙΟ
Μαθάτε τι είχε γίνει
ενα φοβερό γιανγκίνι*;
Κάηκε το σταυρόδρομι
Ο Γεντικουλές κι η πόλη.
Κάηκε ένα σχολείο*
που΄ταν παρθεναγωγείο*
Κάηκε το γαλαξίδι
που'ταν όμορφο στολιδι.
Κάηκε και η δασκάλα
Που΄'ταν άσπρη σαν το γάλα.
Βρ' έκαψε τον 'ρηνοδίκη
Που ΄ταν σοβαρός στη δίκη.
Κάηκε κι ο εισαγγελέας
Που΄'ταν τσίφτης της παρέας.
ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ. Κώστης{ηχογράφηση στην Αμερική, το 1910}.Επείσης ο Γ.Μουφλουζέλης και ο Κ.Ρουκούνας, αργότερα
1.* Άλλοι τίτλοι,<<Ο εισαγγελέας>>,<<Της Σμύρνης το γιανκίνι>>,<<Φτωχομάνα Σμύρνη>>
2.*Πυρκαγιά(απ΄ το τούρκικο yangin).
3.*Άγνωστο αν αυτές οι λέξεις πρέπει να μπούν σε εισαγωγικά .
4.*Ξαναηχογραφήθηκε από τον ίδιο αργότερα στην Αθήνα.
Λεκάκης Γ., Η Θεσσαλονίκη στο ελληνικό τράγουδι, Συνέχεια, 1992
Πάει, πάει η πόλη ( Γύφτικο ξόρκι)
Πάει, πάει η Πόλη
πάει η Σαλουνίκη,
γίνκιν ουρταλίκι(;)1
ουρταλίκι, στάχτη,
στάχτη, πιπιλά,
χόβουλη, καπνιά
κι καραφουχτιά.
Ισκασι η Σ(σ)αντούλα(;)
πλάνταξι η Μ(μ)αντούλα(;)
γύρσιν στουν μπρουσίλιου
κι η καρατιπιλούδα(;)
Του σπιρί να γιάνει
στου γέτιμα (γήτεμα) ντουμάνι
κι καραντουμάνι
να γένει κι να γιάνει
να γένει και να γιάνει
να γένει και να γιάνει.
1. Οι λέξεις εδώ είναι “ μαγικές” ανερμήνευτες, γεμάτες συμβολισμούς.
Μελίκης Γ., Δημοτικά Τραγούδια για τη Θεσσαλονίκη, Δημοτικά Τραγούδια για τη Θεσσαλονίκη, Ιανός 1997