Κτήρια
Ομάδες κτιρίων
Ο χάρτης υποδεικνύει τις ακόλουθες ομάδες κτιρίων: Δημόσια κτίρια και τζαμιά, Λουτρά, Σχολεία, Διάφορα κτίρια, Εκκλησίες, Συναγωγές. Θρησκευτικά μουσουλμανικά κτίρια ( τζαμιά, τεκέδες, μεντρεσέδες και τουρμπέδες ) ονομάζονται 41 και βεβαίως περιλαμβάνουν και μετασκευασμένες εκκλησίες. Από τα δημόσια κτίρια εμφανίζονται 9: Το Κονάκι, το Τελωνείο, ο Τόπχανες, το Δημαρχείο, το στρατιωτικό νοσοκομείο, η κεντρική φυλακή (Λευκός Πύργος), η Χωροφυλακή, μια άλλη φυλακή (Ζιντάν) και η έδρα της Διεύθυνσης Γεφυρών Οδοστρωμάτων του Βιλαετίου.
Γερολύμπου - Καραδήμου Α., '' Πρώιμες πολεοδομικές πρωτοβουλίες της δημοτικής αρχής και το πρώτο - σχέδιο πόλεως - στη Θεσσαλονίκη (1870 -1880)
Κατασκευή δημόσιων και ιδιωτικών κτιρίων στη Θεσσαλονίκη
Γενικότερη εκδήλωση κατασκευαστικής δραστηριότητας
Εκδηλώνεται μεγάλη κατασκευαστική δραστηριότητα και η πόλη στολίζεται με όμορφα δημόσια και ιδιωτικά κτίρια. Πολλοί αρχιτέκτονες προσελκύονται από αυτόν τον αναβρασμό. Ο Ιταλός Vitaliano Poselli είναι ίσως ο πιο σημαντικός, ο οποίος κτίζει για λογαριασμό των κοινοτήτων (καθολική εκκλησία, αρμένικη εκκλησία, τζαμί των ντονμέδων) ή για επιφανείς Θεσσαλονικείς (Τράπεζα Θεσσαλονίκης, εργοστάσιο και βίλα Allatini, όπου φυλακίστηκε αργότερα ο Αβδούλ Χαμίτ). Ο Piero Arrigoni, Ιταλός κι αυτός, φτάνει το 1892 και κατασκευάζει πολλές βίλες, καθώς και την κομψή προβλήτα μπροστά από το ξενοδοχείο Όλυμπος. Ο Ξενοφών Παιονίδης, Έλληνας που σπούδασε στη Γερμανία, επιστρέφει στη Θεσσαλονίκη τον ίδιο χρόνο. Είναι ο αρχιτέκτονας πολλών ελληνικών και τούρκικων επαύλεων, κτιρίων της ελληνικής κοινότητας (νοσοκομείο, ορφανοτροφείο, θρησκευτικά κτίρια) και επίσης της εντυπωσιακής νομαρχίας των Σερρών.
Γερολύμπου Α.-Κολωνάς Β., 1850-1918. Η "πόλη των Εβραίων" και η αφύπνιση των Βαλκανίων, εκδ. Εκάτη, 1994
Ο αρχιτεκτονικός εκλεκτισμός
Ο αρχιτεκτονικός εκλεκτισμός, το "διεθνές στυλ" του 19ου αιώνα, αντικατοπτρίζει την εικόνα ενός ανασχηματισμένου και εκσυγχρονισμένου κράτους, σύμφωνα με τα δυτικά πρότυπα. Ο εκλεκτισμός αυτός, με την εφαρμογή του στα δημόσια κτίρια, προσδίδει τη μορφολογική ομοιογένεια που απαιτεί η ισχύς ενός συγκεντρωτικού κράτους. Ταυτόχρονα, ο πλουραλισμός στις μορφές αξιοποιεί τις λειτουργικές ή κατασκευαστικές διαφορές. Από τις νεο-μπαρόκ προσόψεις του γενικού στρατηγείου και της νομαρχίας, μέχρι το νέο στυλ Λουδοβίκου Ι Γ΄ του τελωνειακού μεγάρου και τη μεταλλική αρχιτεκτονική του αμαξοστασίου των τραμ, ο εκλεκτισμός ξετυλίγει τη μορφολογική του βεντάλια, για να υπογραμμίσει τα χαρακτηριστικά των κτιρίων. Οι κοινότητες, μπλεγμένες σε ένα βαθύτατο ανταγωνισμό, χτίζουν τα δικά τους θρησκευτικά, νοσοκομειακά και σχολικά κτίρια, με σκοπό να εδραιώσουν την παρουσία τους στην πόλη και να επεκτείνουν τη ζώνη επιρροής τους.
Οι κοινότητες, εκτός από τη χρηματοδότηση των αρχιτεκτονικών έργων, εισάγουν νέους τύπους, όπως αυτούς του σχολείου και του νοσοκομείου. Οι αρχιτέκτονες τους οποίους καλούν τα υψηλά ιστάμενα πρόσωπα, επιλέγουν την αρχιτεκτονική μορφή που εκφράζει όσο το δυνατόν καλύτερα τις εθνικές, πολιτικές ή θρησκευτικές τους ενασχολήσεις. Με τον τρόπο αυτό συνέβαλλαν και αυτές με τη σειρά τους στον εκσυγχρονισμό της αστικής φυσιογνωμίας.
Γερολύμπου Α.- Κολωνάς Β., "Μια κοσμοπολίτικη πολεοδομία", Θεσσαλονίκη, 1850-1918. Η "πόλη των Εβραίων" και η αφύπνιση των Βαλκανίων, εκδ. Εκάτη, 1994, σ. 171-189.
Οικοδόμηση της πόλης (1870-1900)
Στην περίοδο μετά τα μέσα του 19ου αιώνα ανήκουν μερικά έργα στη Θεσσαλονίκη, που άλλαξαν κυριολεκτικά την πολεοδομική και αρχιτεκτονική της φυσιογνωμία, που επί αιώνες είχε παραμείνει αναλλοίωτη. Από τα έργα αυτά το σημαντικότερο ίσως ήταν η κατεδάφιση ενός τμήματος των δυτικών και ανατολικών πεδινών τειχών, η ισοπέδωση των παραθαλάσσιων οχυρώσεων (με την εξαίρεση του παραθαλάσσιου συγκροτήματος του Λευκού Πύργου ) και η κατασκευή της προκυμαίας, η διαπλάτυνση και η λιθόστρωση (1868-1879) του κεντρικού " μεγάλου δρόμου", της σημερινής Εγνατίας, της Τσιμισκή και των κάθετων αξόνων Σαμπρί πασά (σημερινή Βενιζέλου) και Αγίας Σοφίας, και η κατασκευή της λεωφόρου Χαμιντιέ ( Εθνικής Αμύνης). Ανάλογης σημασίας ήταν οι πολεοδομικές αλλαγές στο ιστορικό κέντρο της πόλης, γύρω από την Αγία Σοφία και τη Μητρόπολη. Ο ανασχεδιασμός αυτός - που έγινε αμέσως μετά την πυρκαγιά του 1890- απλώθηκε σε μια έκταση 20 περίπου εκταρίων που περικλειόταν από την Εγνατία και την προκυμαία. Παράλληλα άρχισε και η οικοδόμηση κρατικών και ιδιωτικών κτιρίων, σχολείων , νοσοκομείων, ναών κ.α. με εκλεκτικιστικούς, νεοκλασικιστικούς και δυτικότροπους αρχιτεκτονικούς τύπους , που μεταμόρφωσαν σιγά - σιγά την εικόνα των ανατολικών κυρίως συνοικιών. Κυρίαρχη θέση στον οικοδομικό εκείνο οργασμό κέρδισε ο ιταλός αρχιτέκτονας Vitaliano Poseli, σχεδιαστής μερικών από τα σημαντικότερα κτίσματα της Θεσσαλονίκης του 19ου και των αρχών του 20ού αιώνα. Ο συνδυασμός του νέου και δυτικοποιημένου με το παραδοσιακό "ανατολίτικο" - συνηθισμένος στην ιστορία της Θεσσαλονίκης- υπογραμμίζεται ανάγλυφα με τη συνύπαρξη, από το ένα μέρος, των καινούριων και μεγαλόπρεπων "μεγάρων" και "επαύλεων" με τα παλιά, ξύλινα συνήθως σπίτια με τους τσατμάδες και τα σαχνισιά, των ανοιχτών, λιθόστρωτων " λεωφόρων " με τα στενοσόκακα, των οργανωμένων δημόσιων πάρκων με τις ανοιχτές " αλάνες" και τους αμπελώνες.
Χασιώτης Κ.Ι., "Η πρώτη μετά την πρώτη", Χασιώτης Κ.Ι., Τοις αγαθοίς βασιλεύουσα, Θεσσαλονίκη, ιστορία και πολιτισμός, εκδ. Παρατηρητής 1997.
Όψεις της πόλης
Μπροστά από την πόλη απλώνεται σε ένα ωραίο τόξο σε σχήμα ημισέλινου το λιμάνι της Θεσσαλονίκης με τα βαθιά του νερά,όπου είναι αγκυροβολημένα μερικά ατμόπλοια,πολλά ιστιοφόρα,τα περρισότερα με την ελληνική σημαία-με τον σταυρό,σε γαλανόλευκο φόντο που θυμίζει την(!)βαυαρική προέλευσή της και τον διωγμένο βασιλέα Όθωνα,έπειτα πολλές τούρκικες βάρκες και καίκια που κινούνται ζωηρά εδώ κι εκεί ή γλυστράνε σα βέλη πάνω από τα βαθυγάλανα κύματα όμοια σαν τους γλάρους και τους γύπες που γεμίζουν τον αέρα.Στην παραλία όπου έχουν γκρεμίσει το τείχος με τις πολεμίστρες βρίσκονται τα καφενεία,τα θέατρα και περιφέρονται ντυμένοι στα πιο απίθανα πολύχρωμα κουρέλια Βούλγαροι, Έλληνες, Εβραίοι, Τούρκοι και ανάμεσά τους που και που νά και ένας “φράγκος” που τον ξεχωρίζει κανείς απ’το στητό παράστημά του και το τσιλίντρο ή το καβουράκι που φοράει αντί τουρμπάνι, φέσι,ή άλλο κάλυμμα της κεφαλής. Έπειτα έρχεται το κεντρικό τελωνείο όπου ο Τούρκος πόλισμαν ζητάει να δει το διαβατήριό σου το οποίο φυσικά δεν μπορεί να διαβάσει, γι’ αυτό και παραιτείται μ’ ευχαρίστηση της προσπάθειας έναντι της γλώσσας που είναι περισσότερο κατανοητή, δηλαδή του μπαχτσίς.Και τέλος ο σιδηροδρομικός σταθμός στη δυτική άκρη της πόλης, χτισμένος πέρα μακριά προς την κοιλάδα του βαρδάρη απ’ όπου πάει ο σιδηρόδρομος προς τη νότια Βοσνία. Και ανάμεσα στο σταθμό και την παραλία ένας δημόσιος κήπος βαλμένος με πολύ γούστο απ’ όπου έχει κανείς μια θαυμάσια θέα του κόλπου, του λιμανιού, της πόλης και της οροσειράς του Χορτιάτη κι όπου μπορεί κανείς να κάνει περιπάτους με μεγαλύτερη ευχαρίστηση αφού οι ντόπιοι αποφεύγουν να χρησιμοποιούν το πάρκο και τις εγκαταστάσεις του.
Ενεπεκίδης Κ. Π. , Η Θεσσαλονίκη στα χρόνια 1875 - 1912 , εκδ. Κυριακίδη , Θεσσαλονίκη 1988
ΕΚΣΥΓΧΡΟΝΙΣΜΟΣ ΝΕΑ ΚΤΙΡΙΑ
Η Θεσσαλονίκη στο δεύτερο μισό του 19ου , το μεγαλύτερο αστικό κέντρο στο χώρο δυτικά της Κωνσταντινούπολης , με 120 000 κατοίκους, βρίσκεται σε ιδιαίτερα πλεονεκτική θέση για να εκμεταλλευθεί τα αποτελέσματα των μεταρρυθμίσεων που επειχειρούνται από το 1839 και μετά στην οθωμαμική αυτοκρατορία δημιουργώντας τις προυποθέσεις για μια σείρα 'επεμβάσεων με στόχο τον εκσυγχρονισμό της λειτουργίας της πόλης
Στη Θεσσαλονίκη οι επεμβάσεις αυτές συνοψίζονται στην κατεδάφιση μεγάλου τμήματος των τειχών ,στη χάραξη και διανοιξη οδικών αρτηριών, στην κατασκευή σιδηροδρόμων δικτύων και σταθμών, στην κατασκευή του λιμανιού , στη δημιουργία δικτύων υποδομής και αστικών εξυπυρετήσεων και τέλος στις επεκτάσεις και τις δυνατότητες επανασχεδιασμού του πολεοδομικού ιστού.
Από το 1870 και μετά , γκρεμίζονται τα παραθαλάσσια τείχη τα βορειοδυτικά τείχη και τα νοτιανατολικά από το Λευκό Πύργο μέχρι την πόλη της Καλαμαριας .Χαράσσονται η παραλιακή οδος και η λεωφόρος Χαμηδιέ, ευθυγραμμίζεται η Εγνατία και διανοίγονται οι οδοί Σαμπρή Πασά [Βενιζέλου] και Μιδάτ πασά[Αγίου Δημητρίου].Δυο νεές συνοικίες δημιουργούνται εκτός των τείχων.Το Τσαιρρι στα δυτικά και ηΧαμηδιέ στα ανατολικά.
Από το 1874 ως το 1896 ολοκληρώνεται η σιδηροδρομική σύνδεση της Θεσσαλονίκης με το Βελιγράδι , το Μοναστήρι και την Κωνσταντινούπολη . Το 1866 αρχίζει και η κατασκευή του λιμανιού από από ττην Εταιρεία κατασκευής και εκμετάλλευσης του Λιμένα Θεσσαλονίκης ,καθώς και ηαναμόρφωση της γύρω περιοχής ως βασική λειτουργική του επέκταση[αποθήκες, περιοχή χονδρεμπορίου,αγορές].
Τα έργα αυτά δεν θα αργήσουν να φέρουν νέους ρυθμους στηνοικονομική ζωή τηςπόλης.Ηεπικοινωνία με την ενδοχώρα της γίνεταιταχύτερηκαι το λιμάνι της αποτελεί πλέον τη συντομότερη έξοδο των κενρικών Ευρωπαικων χωρών στη Μεσόγειο. Η εξαγωγή προϊόντων από ολόκληρη τη Μακεδονία και η εισαγωγή των ευρωπαϊκών προϊόντων που διακινούνται από τη Θεσσαλονίκη, την τοποθετούν σε πλεονεκτική θέση έναντι της ίδιας της Κωνσταντινούπολης . Η κίνηση των εμπορικών και επιβατικών πλοίων αυξάνεται σημαντικά και η Θεσσαλονίκη αποτελε'ι βασικό σταθμό στα δρομολόγια των σπουδαιότερων ναυτιλιακών εταιριών. Στη δεκαετία του 1890 δημιουργούνται επίσης δίκτυα ύδρευσης ,αποχέτευσης, φωταερίου και δημόσιας συγκοινωνίας με ιππήλατα τραμ.Το 1908 ιδρύεται εργοστάσιο παραγωγής ηλεκτρικού ρεύματος για τον ηλεκτροφωτισμό της πόλης και την ηλεκτροκίνηση του τροχιόδρομου.
Η δημοτική αρχή που θεσμοθετείται το 1869 πρωτοστατεί στην προσπάθεια του εκσυγχρονισμού φροντίζοντας για την καθαριότητα την ασφάλεια και τον εξωραϊσμό της πόλης.Ιδρύει υπηρεσία καθαριότητας δημόσιου φωτισμου,πυροσβεστική υπηρεσία,υγειονομική υπηρεσία στο λιμάνι και ασχολείται με την επίστρωση και συντήρηση των δρόμων, την κατασκευή πεζοδρομίων και τη δεντροφύτευση κεντρικών αρτηριών.
ΔΗΜΟΣΙΑ ΚΤΗΡΙΑ
Σχολικά κτίρια και νοσοκομεία στο υπόμνημα του Wernieski
Καμία αναφορά δεν κάνει το υπόμνημα Wernieski σε κτίριο ελληνικού σχολείου μεταξύ των 10 σχολείων. Όπως φαίνεται η οικοδόμηση εντυπωσιακών σχολικών κτιρίων θα αρχίσει την επόμενη δεκαετία. Αντίθετα το μοναδικό μη στρατιωτικό νοσοκομείο της πόλης που σημειώνεται είναι το ελληνικό, που βρίσκεται ανατολικά της Μητρόπολης, στη θέση όπου, μετά την πυρκαγιά του 1890 θα κτισθεί το Μητροπολιτικό Μέγαρο. Αυτό το τελευταίο βρίσκεται προς το παρόν προς την αντίθετη κατεύθυνση, στο οικόπεδο που έχει χωρισθεί, λόγω της διάνοιξης της οδού Αγίας Σοφίας από τη Μητρόπολη. Ο κατάλογος κλείνει με τις εκκλησίες (13 ορθόδοξες και μια καθολική) και τέσσερις συναγωγές
Γερολύμπου - Καραδήμου Α., '' Πρώιμες πολεοδομικές πρωτοβουλίες της δημοτικής αρχής και το πρώτο - σχέδιο πόλεως - στη Θεσσαλονίκη (1870 -1880),
Δημόσια κτήρια
Στη Θεσσαλονίκη, στη διάρκεια της εποχής των μεταρρυθμίσεων (Τανζιμάτ), το κράτος και η δημαρχία αναλαμβάνουν την ανέγερση μιας σειράς δημοσίων κτιρίων με προορισμό να στεγάσουν τις εκσυγχρονισμένες ή νεοδημιουργούμενες υπηρεσίες. Το αυτοκρατορικό λύκειο (1887), η νομαρχία (1891) και το γενικό στρατηγείο του Γ΄ Σώματος Στρατού (1903) είναι ανάμεσα στα πρώτα και υπογραμμίζουν ήδη τη ρήξη με το στυλ των παλαιότερων δημόσιων κτιρίων. Τα σχέδιά τους ανατίθενται στον Ιταλό Vitaliano Poselli (1838-1918). Μέσα στο ίδιο πνεύμα, το 1903, η δημαρχία ολοκληρώνει την κατασκευή ενός νέου νοσοκομείου εκτός των νοτιοανατολικών τειχών.
Γερολύμπου Α.- Κολωνάς Β., "Μια κοσμοπολίτικη πολεοδομία", Θεσσαλονίκη, 1850-1918. Η "πόλη των Εβραίων" και η αφύπνιση των Βαλκανίων, εκδ. Εκάτη, 1994, σ. 171-189.
νοσοκομεία
Ανάμεσα στα νοσοκομεία που χτίζονται στη Θεσσαλονίκη, αναφέρουμε το Θεαγένειο νοσοκομείο της ελληνικής κοινότητας (1892), το ρωσικό νοσοκομείο (1907), το ιταλικό νοσοκομείο Regina Marguerita (1894) και το ισραηλιτικό νοσοκομείο Hirsh. Τα δύο τελευταία χτίστηκαν από τον Ιταλό αρχιτέκτονα Pierro Arrigoni (1856-1940). Τα νοσοκομεία της Θεσσαλονίκης υιοθετούν, στην πλειοψηφία τους, τον τύπο του νοσοκομείου με πτέρυγες ή περίπτερα, σύμφωνα με τις υγειονομικές αρχές και την ιατρική πρακτική της εποχής. Η διάταξη αυτή, που τείνει να μειώσει τα φαινόμενα μόλυνσης και επιτρέπει την εξειδίκευση των χώρων, συμφωνεί ταυτόχρονα με τους κανόνες συμμετρίας. Οι μνημειακές προσόψεις τους επιβεβαιώνουν το χαρακτήρα τους, των δημοσίων κτιρίων και εκφράζουν τη θέληση της αρμόδιας κοινότητας να εκδηλώσει εμφανώς την παρουσία της στη Θεσσαλονίκη και την περιοχή της.
Γερολύμπου Α.- Κολωνάς Β., "Μια κοσμοπολίτικη πολεοδομία", Θεσσαλονίκη, 1850-1918. Η "πόλη των Εβραίων" και η αφύπνιση των Βαλκανίων, εκδ. Εκάτη, 1994, σ. 171-189.
υπηρεσίες
Ο εκσυγχρονισμός του λιμανιού και των σιδηροδρόμων οδήγησε στην αναδιάταξη των γειτονικών συνοικιών, καθώς και στην κατασκευή σταθμών, αποθηκών και ενός νέου τελωνειακού μεγάρου. Το τελευταίο, έργο του μηχανικού Eli Modiano (1881-1968), ήταν το 1911 η πρώτη κατασκευή στην πόλη με μπετόν αρμέ. Από την πλευρά τους η εταιρίες υδάτων, γκαζιού, των τραμ και του ηλεκτρισμού βελτιώνουν την υποδομή τους και τα πρώτα βιομηχανικού χαρακτήρα κτίρια εμφανίζονται στην πόλη. Το εργοστάσιο γκαζιού (1890), το αμαξοστάσιο των τραμ (1891) και το εργοστάσιο ηλεκτρισμού (1908) είναι σύγχρονες κατασκευές, σύμφωνες με τους κανόνες της ευρωπαϊκής τεχνολογίας.
Γερολύμπου Α.- Κολωνάς Β., "Μια κοσμοπολίτικη πολεοδομία", Θεσσαλονίκη, 1850-1918. Η "πόλη των Εβραίων" και η αφύπνιση των Βαλκανίων, εκδ. Εκάτη, 1994, σ. 171-189.
σχολεία
Στα τέλη του 19ου αιώνα, η Θεσσαλονίκη διαθέτει ένα μεγάλο αριθμό σχολείων, μέσω των οποίων ανταγωνίζονται οι γλώσσες, οι θρησκείες και τα πολιτικά συμφέροντα. Οι διάφοροι χορηγοί φροντίζουν ώστε τα κτίρια αυτά να βρίσκονται σε κατάλληλες περιοχές και να πληρούν όλους τους κανόνες υγιεινής.
Η ελληνική κοινότητα, προσπαθώντας να εκφράσει τη δική της προσωπικότητα μέσα στην κοσμοπολίτικη κοινωνία της πόλης, προχωρεί στην οικοδόμηση μιας σειράς νεοκλασικών κτιρίων κάτω από την επίδραση της νεοελληνικής αρχιτεκτονικής, συχνά, μακριά από τις πραγματικές ανάγκες ή τις οικονομικές της δυνατότητες. Ανάμεσα στα κτίρια αυτά, το Παπάφειο ορφανοτροφείο (1903), έργο του Έλληνα αρχιτέκτονα Ξ. Παιονίδη, ανήκε στα μνημεία που σημείωναν οι τουριστικοί οδηγοί και ήταν κατά πολύ ανώτερο από το κτίριο της νομαρχίας. Από την άλλη πλευρά, οι νεοκλασικές προσόψεις των κτιρίων της ελληνικής κοινότητας διαφέρουν κατά πολύ από την εκλεκτική αρχιτεκτονική των οθωμανικών δημοσίων κτιρίων, όπως και από τις μορφές που υιοθέτησαν οι άλλες κοινότητες της πόλης.
Η Alliance israιlite universelle και η Mission laοque francaise θα χτίσουν δύο σχολεία όμοια ως προς το λειτουργικό τους χαρακτήρα: το λύκειο αρρένων της AIU, που χτίστηκε το 1909 από τον Eli Modiano και το λύκειο της MLF, που οικοδομήθηκε το 1908.
Το λαϊκό σχολείο της 3ης Δημοκρατίας και ο κανονισμός των σχολικών κατασκευών που εκδόθηκε το 1880, όταν ήταν υπουργός ο Jules Ferry, αποτελούν τα αρχέτυπα αυτών των σχολείων, που χαρακτηρίζονται από οικονομία στη διακόσμηση, ομοιομορφία στις προσόψεις, μεγάλο αριθμό ανοιγμάτων και εσωτερικές αυλές. Η αυλή του λυκείου της AIU αποτελεί το μεγαλύτερο ανοιχτό χώρο στο κέντρο της πόλης.
Γερολύμπου Α.- Κολωνάς Β., "Μια κοσμοπολίτικη πολεοδομία", Θεσσαλονίκη, 1850-1918. Η "πόλη των Εβραίων" και η αφύπνιση των Βαλκανίων, εκδ. Εκάτη, 1994, σ. 171-189.
Τράπεζες
Τράπεζες, εμπορικές στοές, ξενοδοχεία και μεγάλα καταστήματα είναι οι ναοί ενός νέου πολιτισμού που δημιουργήθηκε από την εμπορική κοινωνία της πόλης. Ο μεταλλικός σκελετός γίνεται απαραίτητος στις κατασκευές και οι διάφοροι ρυθμοί εκλεκτισμού στολίζουν τις προσόψεις αυτών των κτιρίων και συμβολίζουν το νεωτεριστικό ρόλο τους.
Το νέο κτίριο της Αυτοκρατορικής Οθωμανικής Τράπεζας (1904) και η Τράπεζα της Θεσσαλονίκης (1906), έργα του αρχιτέκτονα V. Poselli, είναι αντιπροσωπευτικά δείγματα αυτού του τύπου και αποτελούν, μαζί με την καθολική εκκλησία, τα κατεξοχήν αναγνωριστικά σημεία της γαλλικής συνοικίας.
Γερολύμπου Α.- Κολωνάς Β., "Μια κοσμοπολίτικη πολεοδομία", Θεσσαλονίκη, 1850-1918. Η "πόλη των Εβραίων" και η αφύπνιση των Βαλκανίων, εκδ. Εκάτη, 1994, σ. 171-189.
εμπορικές στοές - καταστήματα
Στη συνοικία αυτή, επιχειρηματικό κέντρο αργότερα της Θεσσαλονίκης, αρχίζουν να αναπτύσσονται οι πρώτες εμπορικές στοές, που στεγάζουν καταστήματα, αλλά και τις έδρες ναυτιλιακών και ασφαλιστικών εταιριών, τα γραφεία βιομηχανικών συγκροτημάτων, τα υποκαταστήματα εμπορικών οίκων του εξωτερικού καθώς και τα εργαστήρια πολλών νέων επαγγελματιών. Ανάμεσά τους, η περιοχή Saόl, το "εμπορικό μέγαρο" των Modiano, η στοά Davidetto του οίκου Fernandez και οι στοές Kyrtsi, Tourpali, Lombardo οι οποίες είναι οι πιο σημαντικές. Η μνημειακή είσοδός τους, το κεντρικό τμήμα σκεπασμένο με τζαμαρία, η μεγάλη σκάλα και οι μικρές μεταλλικές γέφυρες αποτελούν τα πιο χαρακτηριστικά στοιχεία της κατασκευής τους. Παραπλεύρως με τη γαλλική συνοικία και κατά μήκος κυρίως της οδού Σαμπρί πασά, υψώνονται τα πρώτα μεγάλα μαγαζιά της πόλης.
Γερολύμπου Α.- Κολωνάς Β., "Μια κοσμοπολίτικη πολεοδομία", Θεσσαλονίκη, 1850-1918. Η "πόλη των Εβραίων" και η αφύπνιση των Βαλκανίων, εκδ. Εκάτη, 1994, σ. 171-189.
ΔΗΜΟΣΙΑ ΚΤΙΡΙΑ
Στη Θεσσαλονίκη, το διοικητήριο[1891], το αυτοκρατορικό λύκειο[1887],το Δημοτικό νοσοκομείο[1902],το Στρατηγείο[1903],το Τελωνείο[1911],αποτελούν δείγματα της βούλησης του κράτους και της δημοτικής αρχήςγια μια διαφορετική αντιμετώπιση της αρχιτεκτονικής των δημόσιων κτιρίων.Τα δημόσια κτίρια δημιουργούν τομή στην εικόνα της πόλης και ορίζουν νέα σημεία αναφοράς στο περίγραμμα της.
ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΑ
Ένας νέος κτιριακός τύπος που συναντούμε για πρώτη φορά στη Θεσσαλονίκη είναι αυτός του νοσοκομείου.Από το1892 μέχρι το 1907 ιδρύονται τέσσερα νασοκομεία:Το Θεαγένειο νοσοκομείο της ελληνικής κοινότητας , το ιταλικό "Βασίλισσα Μαργαρίτα",το ρωσικό και το ισραηλιτικό νοσοκομείο.Και τα τέσσερα όπως και το Δημοτικό, στην προσπάθειατους να ανταποκριθούν στις νέες απαιτήσεις της υγιεινής, υιοθετούν τον τύπο του νοσοκομείου με πτέρυγες ή περίπτερα.Αυτό αποτελεί μια καινοτομία του 19ου αιώνα με στόχο την μείωση του δείκτη μετάδοσης μολυσματικών ασθενειών.
ΛΕΩΦΟΡΟΣ ΧΑΜΗΔΙΕ
Χαράχθηκε μετά την κατεδάφιση του ΝΑ τείχους ,ξεκινούσε από το Λευκό Πύργο καικατέληγε στην πλατεία Συντριβανιού.Διακρινόταν για την ομοιομορφία των οικημάτων της , που ήταν κτισμένα πάνω στη ρυμουομική γραμμή και ακολουθούσαν μια κανονική διάταξη. Τα κτίρια αυτά αποτελούσανιδιοκτησία του Σουλτάνου και είχαν κτιστεί στα 1888-1890 με αποκλειστικό σκοπό την εκμετάλλευση τους. Τα οικήματα αυτ'α νοικιάζονταν σε προξενεία, αλλά και σε όσους είχαν την ευχέρεια να πληρώνουν τα υψηλά ενοίκια που καθ'οριζε το ταμείο του αυτοκρατορικού θησαυρού.Μετά την απελευθέρωση στα κτίρια της οδού Χαμηδιέ στεγάζονται διάφορες στρατιωτικές υπηρεσίες.
ΔΗΜΟΤΙΚΟ ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΟ
Οι εργασίες ανοικοδόμησης του δημοτικόυ νοσοκομείου της πόλης άρχισαν στα 1902-1903 στο χώρο μεταξύ του νεκροταφείου της Ευαγγελίστριας και του αγιασματος του Αγίου Παύλου.Η πρωτοβουλία για την ίδρυση του οφείλεται στο δήμαρχο Χουλουσή μπέη ,ενώ ως αρχιτέκτων του έργου φέρεται ο Ξ.Παιονίδης.Μετά την απελευθέρωση το νοσοκομείο ονομάστηκε Αγιος Δημήτριος
ΤΕΛΩΝΕΙΟ
Το μέγαρο του τελωνείου θεμελιώθηκε το 1910 από τον υπουργό οικονομικών των Νεοτούρκων Τζαβίτ μπέη και τα σχ'εδια του τα είχε εκπονήσει ο μηχανικός Μοδιάνο.που ήταν ειδικευμένος στις πρωτοπόρες για την εποχή εκείνη κατασκευές από οπλισμένο σκυρόδεμα. Είχε μήκος 200 μέτρακαι ήταν το πρώτο κτίριο της πόλης με σκελετο από οπλισμένο σκυρόδεμα.
Το Παπάφειο υπό κατασκευή 1903
Αναστασιάδης Γ., Χεκίμογλου Ε., Όταν η Θεσσαλονίκη μπήκε στον 20ο αιώνα, εκδ. University Studio Press, Θεσσαλονίκη 2000.
Τράπεζα Οθωμανικής Αυτοκρατορίας
Αναστασιάδης Γ., Χεκίμογλου Ε., Όταν η Θεσσαλονίκη μπήκε στον 20ο αιώνα, εκδ. University Studio PressΘεσσαλονίκη 2000.
Η είσοδος του Σπλέντιτ
Αναστασιάδης Γ., Χεκίμογλου Ε., Όταν η Θεσσαλονίκη μπήκε στον 20ο αιώνα, εκδ. University Studio Press, Θεσσαλονίκη 2000.
Στρατηγείο
Βακαλόπουλος Α., Αναμνήσεις από την παλιά Θεσσαλονίκη, εκδ. Μαλλιάρης Παιδεία, Θεσσαλονίκη 1993(2).
Γυμνάσιο Αρρένων
Μέγας Γιάννης, Οι «Βαρκάρηδες» της Θεσσαλονίκης. Η αναρχική βουλγαρική ομάδα και οι βομβιστικές ενέργειες τον 1903, εκδ. Τροχαλία, Αθήνα 1994.
Γερμανική Σχολή
Μέγας Γιάννης, Οι «Βαρκάρηδες» της Θεσσαλονίκης. Η αναρχική βουλγαρική ομάδα και οι βομβιστικές ενέργειες τον 1903, εκδ. Τροχαλία, Αθήνα 1994.
Η Οθωμανική Σχολή
Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος Πολιτιστικό Κέντρο Βορ. Ελλάδος, Η Θεσσαλονίκη στο μεταίχμιο δύο αιώνων Προσέγγιση στην πόλη μέσα από παλιές καρτ ποστάλ(1896-1913).
Εγκαίνια Οθωμανικής τράπεζας (οδός Φράγκων)
Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος Πολιτιστικό Κέντρο Βορ. Ελλάδος, Η Θεσσαλονίκη στο μεταίχμιο δύο αιώνων Προσέγγιση στην πόλη μέσα από παλιές καρτ ποστάλ(1896-1913).
Γενική άποψη Θεσσαλονίκης Δημοτικό Νοσοκομείο
Ιστορία της Θεσσαλονίκης, εκδ.Ρέκος, Θεσσαλονίκη 1993(2).Παπαγιαννόπουλος Απ.,
Διοικητήριο (1891)
Διοικητήριο (1903)
Παπαγιαννόπουλος Απ., Ιστορία της Θεσσαλονίκης, εκδ.Ρέκος, Θεσσαλονίκη 1993(2).
Στραταρχείο
Παπαγιαννόπουλος Απ., Ιστορία της Θεσσαλονίκης, εκδ.Ρέκος, Θεσσαλονίκη 1993(2).
Παλιό Ταχυδρομείο 1916.
Petropoulos El., Old Salonica, pb. Kedros, Αθήνα 1980. Old Salonica, pb. Kedros, Αθήνα 1980.
Τελωνείο 1916
Petropoulos El., Old Salonica, pb. Kedros, Αθήνα 1980.
Εγκαίνια του δημοτικού νοσοκομείου 1904
Αναστασιάδης Γ., Χεκίμογλου Ε., Όταν η Θεσσαλονίκη μπήκε στον 20ο αιώνα, εκδ. University Studio Press, Θεσσαλονίκη 2000.
Τσακτσίρας Λ., Στην Παλιά Θεσσαλονίκη, Μαλλιαρής, 1996.
Η πρόσοψη του νοσοκομείου Χιρς
Αναστασιάδης Γ., Χεκίμογλου Ε., Όταν η Θεσσαλονίκη μπήκε στον 20ο αιώνα, εκδ. University Studio Press, Θεσσαλονίκη 2000.
Ξενοδοχείο Σπλέντιτ
Τσακτσίρας Λ., Στην Παλιά Θεσσαλονίκη, Μαλλιαρής, 1996.
Ξενοδοχείο "Όλυμπος Παλλάς"
Τσακτσίρας Λ., Στην Παλιά Θεσσαλονίκη, Μαλλιαρής, 1996.
Κέντρο Λευκού Πύργου
Τσακτσίρας Λ., Στην Παλιά Θεσσαλονίκη, Μαλλιαρής, 1996.
Κέντρο Λευκού Πύργου
Χασιώτης Ι., Τοις Αγαθοίς Βασιλεύουσα, εκδ. Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη, 1997,
ΕΡΓΟΣΤΑΣΙΑ
Βιομηχανική ανάπτυξη - Εργοστάσια
Η συσσώρευση πληθυσμού στη Θεσσαλονίκη και η αποκατάσταση σχετικά σταθερών οδών επικοινωνίας με την ενδοχώρα, σε συνδυασμό με τη στροφή των αγροτών προς την καλλιέργεια βιομηχανικών εσοδειών, έδωσαν τελικά ώθηση και στο δευτερογενή τομέα. Φυσικά, η ανάπτυξη βαριάς βιομηχανίας αποκλειόταν λόγω έλλειψης πρώτων υλών και τεχνογνωσίας, όμως η παραγωγή βιοτεχνικών ειδών ευρείας καταναλώσεως σημείωσε τεράστια πρόοδο. Το 1879 ιδρύθηκε το πρώτο ατμοκίνητο νηματουργείο από τον Schalon Saias με 300 εργάτες, γυναίκες και παιδιά στη συντριπτική τους πλειοψηφία. Από τις αρχές της δεκαετίας του 1880 οι ατμοκίνητοι αλευρόμυλοι και τα βαμβακουργεία πολλαπλασιάστηκαν. Παράλληλα, ιδρύθηκαν σαπωνοποιεία, μακαρονοποιεία, χυτήρια, κεραμοποιεία και βέβαια το εργοστάσιο σιγαρέτων Regie. Ιδιαίτερα μετά τη σιδηροδρομική σύνδεση με την κεντρική Ευρώπη, η βιομηχανική παραγωγή ειδών ευρείας καταναλώσεως εντατικοποιήθηκε για να αντιμετωπίσει τον αυξανόμενο ανταγωνισμό των εισαγομένων προϊόντων. Μεταξύ 1888 και 1892 η παραγωγή σιγαρέτων διπλασιάστηκε, η παραγωγή τούβλων τριπλασιάστηκε σε πέντε χρόνια-σαφής ένδειξη της πολεοδομικής επέκτασης-η παραγωγή βαμβακερών νημάτων εκτινάχθηκε από τις 600.000 στους 1.475.000 τόνους και οι εισαγωγές άνθρακα τριπλασιάστηκαν από το 1889 έως το 1892. Στον 20ό αιώνα η πρόοδος συνεχίστηκε, ενώ το μεγαλύτερο ενδιαφέρον εντοπίστηκε στην κερδοφόρα παραγωγή νημάτων και υφασμάτων: το 1900 ιδρύθηκε εργοστάσιο παραγωγής φανέλας με 200 εργάτριες, εβραϊκής ιδιοκτησίας. Το 1903 εγκαινιάστηκε ένα νέο σαπωνοποιείο, το 1905 το κανναβουργείο Τόρες με 120 εργάτες, καθώς κι ένα εριουργείο. Το 1907 έκανε την εμφάνισή του ένα βυρσοδεψείο ελληνικής ιδιοκτησίας, το 1908 επαναλειτούργησε το νηματουργείο "Nouvelle Filature" με 350 εργάτες και το 1912 το παγοποιείο των Ναουσαίων επιχειρηματιών Λόγγου και Κύρτση.
Την εποχή αυτή, οι Εβραίοι ήταν το κυρίαρχο στοιχείο της οικονομίας της Θεσσαλονίκης. Το σοβαρό πλήγμα που δέχτηκε η ελληνική κοινότητα το 1821 είχε συντελέσει αποφασιστικά στην οικονομική τους άνοδο. Στα πρώτα χρόνια του 19ου αιώνα οι περισσότεροι από τους σχετικά εύπορους Εβραίους ήταν είτε μεταπράτες είτε εκτελωνιστές. Το 1851 οι εμπορικοί οίκοι των Allatini, Fernandez, Misrachi, Tiano είχαν ήδη εξελιχθεί σε μικρές αυτοκρατορίες με υποκαταστήματα και συναλλαγές όχι μόνο σ΄ ολόκληρη την ενδοχώρα, αλλά και στα περισσότερα δυτικοευρωπαϊκά κέντρα. Η βασική τους ασχολία ήταν η εμπορία δημητριακών, αλλά επίσης εξήγαν καπνό, λάδι και βαμβάκι και εισήγαν καφέ, ζάχαρη, ξυλεία και δέρματα. Μερικοί ασχολούνταν με τη μεταξουργία αλλά όλοι, λίγο πολύ, ήταν δραστήριοι δανειστές χρήματος προς τους Οθωμανούς αξιωματούχους και τους γαιοκτήμονες. Μετά το 1870 ορισμένοι έστρεψαν το ενδιαφέρον τους στη βιομηχανία. Μέχρι τους βαλκανικούς πολέμους οι Εβραίοι επιχειρηματίες είχαν εξελιχθεί σε κυρίαρχους της παραγωγής βαμβακερών νημάτων, αλεύρων και κεραμικών προϊόντων, χωρίς βέβαια να έχουν αποτελέσει τον έλεγχο της τραπεζικής αγοράς. Η ίδρυση της "Banque de Salonique" αποτέλεσε σίγουρα το πιο εντυπωσιακό επίτευγμα του εβραϊκού κεφαλαίου.
Γούναρης Κ. Βασίλης, "Θεσσαλονίκη,1830-1912 , ιστορία ,οικονομία και κοινωνία", Χασιώτης Κ.Ι., Τοις αγαθοίς βασιλεύουσας , Θεσσαλονίκη, ιστορία και πολιτισμός , εκδ. Παρατηρητής, 1997
Εργοστάσια στην πόλη
Τα εργοστάσια της πόλης, που φτάνουν τα 33 το 1912, εισάγουν με τη σειρά τους νέα πρότυπα. Οι βιομήχανοι της Θεσσαλονίκης επενδύουν στην κατασκευή των κτιρίων τους και επιμένουν στη χρήση νέων κατασκευαστικών μεθόδων (μεταλλικοί σκελετοί, κοίλα τούβλα) και στον εκσυγχρονισμό του τεχνικού εξοπλισμού. Για πρώτη φορά λαμβάνονται υπόψη στοιχεία όπως το ελεύθερο σχέδιο, ο κατακόρυφος φωτισμός, οι κάθετες επικοινωνίες. Εδώ, το εκλεκτικό λεξιλόγιο περιορίζεται στη διακοσμητική επεξεργασία των κατασκευαστικών υλικών και στους άξονες που σημαδεύουν τα οριζόντια και τα κάθετα τμήματα των προσόψεων. Το σημαντικό είναι να δοθεί ένας μνημειακός χαρακτήρας στο "βιομηχανικό μέγαρο", που έρχεται να προστεθεί στο τοπίο της σύγχρονης πόλης.
Γερολύμπου Α.- Κολωνάς Β., "Μια κοσμοπολίτικη πολεοδομία", Θεσσαλονίκη, 1850-1918. Η "πόλη των Εβραίων" και η αφύπνιση των Βαλκανίων, εκδ. Εκάτη, 1994, σ. 171-189.
Εργοστάσιο καπνού
Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος Πολιτιστικό Κέντρο Βορ. Ελλάδος, Η Θεσσαλονίκη στο μεταίχμιο δύο αιώνων Προσέγγιση στην πόλη μέσα από παλιές καρτ ποστάλ (1896-1913).
Αλευρόμυλοι Αλατίνι 1889
Παπαγιαννόπουλος Απ., Ιστορία της Θεσσαλονίκης, εκδ.Ρέκος, Θεσσαλονίκη 1993(2).
Εργοστάσιο ηλεκτροπαραγωγής 1907
Παπαγιαννόπουλος Απ., Ιστορία της Θεσσαλονίκης, εκδ.Ρέκος, Θεσσαλονίκη 1993(2).
Νηματουργία Σάια
Χασιώτης Ι., Τοις Αγαθοίς Βασιλεύουσα, εκδ. Παρατηρητής Θεσσαλονίκη, 1997
Νηματουργία Σάια
Χασιώτης Ι., Τοις Αγαθοίς Βασιλεύουσα, εκδ. Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη, 1997
Το κτίριο της ηλεκτρικής εταιρίας
Αναστασιάδης Γ., Χεκίμογλου Ε., Όταν η Θεσσαλονίκη μπήκε στον 20ο αιώνα, εκδ. University Studio Press, Θεσσαλονίκη 2000.
Διαφήμιση 1900-1910
Αναστασιάδης Γ., Χεκίμογλου Ε., Όταν η Θεσσαλονίκη μπήκε στον 20ο αιώνα, εκδ. University Studio Press, Θεσσαλονίκη 2000.
ΚΑΤΟΙΚΙΑ
Κάτοψη σπιτιού αρχές του 20ου αιώνα.
Λαογραφικό και Εθνολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης, Αστικό Ελληνικό σπίτι στη Θεσσαλονίκη, Θεσσαλονίκη 1985
Εγνατία Οδός
Χασιώτης Ι., Τοις Αγαθοίς Βασιλεύουσα, εκδ. Παρατηρητής Θεσσαλονίκη, 1997,
Οδός εξοχών
Χασιώτης Ι., Τοις Αγαθοίς Βασιλεύουσα, εκδ. Παρατηρητής Θεσσαλονίκη, 1997
Τσακτσίρας Λ., Στην Παλιά Θεσσαλονίκη, Μαλλιαρής, 1996.