ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΑ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ

 

 

Θεσσαλονίκη μέσα του 19ου αιώνα

Παπαγιαννόπουλος Απ., Ιστορία της Θεσσαλονίκης, εκδ.Ρέκος, Θεσσαλονίκη 1993(2).

Πολεοδομικές επεμβάσεις 1866-1900

Στην Θεσσαλονίκη κίνητρο του "εξωραϊσμού" της πόλης θεωρείται η επίσκεψη στα 1858, του Σουλτάνου Αβδούλ Μετζήτ. Ωστόσο η βασική αφετηρία των επεμβάσεων οριοθετείται στα 1869 όταν από τον Βαλή Σαμπρή Πασά κατεδαφίζεται το παραθαλάσσιο τείχος, ( από τα υλικά του οποίου διαμορφώνεται η υπερυψωμένη προκυμαία και ένας δρόμος, η Παράλληλη οδός). Κύριο πεδίο άσκησης της πολεοδομίας είναι ο πυκνοδομημένος πυρήνας του ιστορικού κέντρου, τόπος εγκατάστασης των οικονομικών δραστηριοτήτων της πόλης, ενώ σημαντικότερος παράγων που την προωθεί, αποδεικνύεται η εγκατάσταση δημοτικών αρχών στα 1869.

Οι επεμβάσεις διαρθρώνονται στα παρακάτω σημεία:

Διανοίγονται, ευθυγραμμίζονται ή και δημιουργούνται πέντε βασικές αρτηρίες που διατρέχουν τον ιστορικό πυρήνα:

	η χάραξη της παραλιακής οδού 9 Λεωφόρου Νίκης, 1870
	η διάνοιξη της οδού Σαμπρή Πασά ( σημερινή Βενιζέλου) από το Κονάκι (Διοικητήριο) ως την θάλασσα, μήκους 1,5 χλμ. ( 1870)
	η διάνοιξη της οδού Μιδάτ Πασά ( Αγίου Δημητρίου) από το Κονάκι ως το Δημοτικό Νοσοκομείο (1875)
	η ευθυγράμμιση της οδού Βαρδαρίου (Εγνατία, 1868)
	η χάραξη της λεωφόρου Εθνικής Αμύνης ( Χαμιντιέ, ή Βασιλίσσης Σοφίας) μετά την κατεδάφισης του Νοτιοανατολικού τείχους ( 1879-1889)

Αναμορφώνονται και ενοποιούνται οι περιοχές του λιμανιού και των σιδηροδρομικών σταθμών με τις βασικές λειτουργικές τους προεκτάσεις, - αποθήκες, περιοχή χονδρεμπορίου, αγορά:

-με τη διαμόρφωση προκυμαίας στην παραλία για την εξυπηρέτησης μικρών σκαφών (μετά το 1870) και τη λιθόστρωσή της καθώς και της περιοχής Ιστηρά με γρανίτη.

-με το σταδιακό γκρέμισμα του Βορειοδυτικού τείχους (από το 1870 και αργότερα)

-με το κτίσιμο των σιδηροδρομικών σταθμών ( από το 1871 και μετά)

-με την ανοικοδόμηση της περιοχής των Λαδάδικων και τμήματος της οδού Φράγκων μετά από πυρκαγιές, - όπως η πυρκαγιά του 1856 που κατέστρεψε ολόκληρη την συνοικία της Μάλτας, δυτικά της αγοράς, μεταξύ οδού Φράγκων και Εγνατίας.

-με την απόφαση για τη δημιουργία προβλήτας και νηοδόχου στο λιμάνι και τη μεταφορά ενός τμήματος των λιμενικών εγκαταστάσεων δυτικότερα, μπροστά στο παλιό λιμάνι του Κωνσταντίνου, μετά το 1902. Λίγο αργότερα κτίζεται εκεί το κτίριο του Τελωνείου.

Αποτέλεσμα της οικονομικής ανάπτυξης αποτελεί η επέκταση της αγοράς, από τον αρχικό παραδοσιακό της χώρο γύρω από τη διασταύρωση Εγνατίας και Βενιζέλου προς ΤΗΝ Εγνατία και την Αγία Σοφίας, αλλά και προς την Βενιζέλου, στο κάτω της τμήμα. Φαίνεται πως υπήρξε κάποια σκέψη να μεταφερθεί και το Κονάκι στο χώρο ανατολικά της πλατείας Ελευθερίας, στοιχείο που υποδηλώνει την σημασία που αρχίζει να αποκτά η παραλία μετά την απαλλαγή της από το θαλάσσιο τείχος. Η παραλία εξακολουθεί ωστόσο ως τα 1890 να' ναι μώλος με αποθήκες, ενώ με αποθήκες, ενώ η κύρια καρδιά της πόλης- τράπεζες, ξενοδοχεία- βρίσκεται στον περίγυρο της Οθωμανικής Τράπεζας. Καφενεία, ξενοδοχεία και καινούρια καταστήματα πολυτελείας εγκαθίστανται στην οδό Σαμπρή Πασά, μεταξύ της Τσιμισκή και της παραλίας. Δυτικότερα, η έλλειψη κάποιου γενικού σχεδίου για όλη αυτή την περιοχή, έστω στο επίπεδο προετοιμασίας κάποιας υποδομής, οδηγεί στην περαιτέρω υποβάθμιση της περιοχής του Βαρδάρη.

3.Διευκολύνεται η επέκταση της πόλης έξω από το παραδοσιακό της πυρήνα με:

-την αποξήρανση του έλους (Μπάρας) και την εξυγίανση της περιοχής αυτής με τη διαμόρφωση κοίτης για τα νερά (1893)

-την κατεδάφιση του Βορειοδυτικού ( από τα 1870 και μετά ), και του Νοτιοανατολικού (1889) τείχους.

-την συγκοινωνιακή σύνδεση της "περιοχής των Εξοχών" με τραμ (1893)

Ο Σαμπρί πασάς

Μολονότι η παρουσία του Σαμπρί πασά στη Θεσσαλονίκη αναφέρεται συνήθως από το 1866, είναι σίγουρο ότι έφθασε στην πόλη στις αρχές του 1869, για να αντικαταστήσει τον Ακήφ πασά. Ο Σαμπρί είχε υπηρετήσει παλαιότερα στο βιλαέτι του Δουνάβεως, ενδεχομένως μετά από τον Μιδχάτ ο οποίος, όπως είδαμε, είχε αναλάβει από τις αρχές της δεκαετίας του 1860 σημαντικές πρωτοβουλίες στις περιοχές αρμοδιότητάς του, υλοποιώντας και αρκετές πολεοδομικές επεμβάσεις. Στα προξενικά αρχεία αναφέρεται ότι ο Σαμπρί υπήρξε προηγουμένως βαλής της Σμύρνης, όπου επόπτευσε την κατασκευή του έργου της προκυμαίας της. Το όνομα του Σαμπρί πασά συνδέθηκε με το μεγαλύτερο έργο που έγινε στην πόλη πριν από το 1917 και απέκτησε μεγάλη δημοτικότητα μεταξύ των Θεσσαλονικέων, που έδωσαν το όνομά του στον κυριότερο τότε κάθετο δρόμο της πόλης (πρόκειται για τη σημερινή οδό Βενιζέλου, που συνέδεε την προκυμαία με το Κονάκι).

Το λιμάνι 1917

Ζαφείρης Χρ., Παπατζήκας Αρ., Εν Θεσσαλονίκη 1900-1960, εκδ. Εξάντας, Αθήνα 1994.

Οδός Εγνατία, καταστήματα

Ζαφείρης Χρ., Παπατζήκας Αρ., Εν Θεσσαλονίκη 1900-1960, εκδ. Εξάντας, Αθήνα 1994.

Ο Σαμπρί αναπτύσσει μεγάλη δραστηριότητα στην πόλη

Η άφιξή του στην πόλη συμπίπτει, προφανώς όχι τυχαία, με τη σύσταση της πρώτης δημοτικής αρχής και την έκδοση της Selanik, επίσημης εφημερίδας του βιλαετίου. Είναι μάλλον βέβαιο ότι ο Σαμπρί είναι επιφορτισμένος με την εφαρμογή των βασικών αρχών του μεταρρυθμιστικού προγράμματος, αντίστοιχα με την αποστολή του Αχμέτ Ρασίμ στα Γιάννενα. Η κατεδάφιση των τειχών και η κατασκευή προκυμαίας εντάσσονται στο ίδιο πρόγραμμα και δεν αποτελούν δική του ιδέα. Είναι σίγουρο πάντως ότι ο Σαμπρί ανέπτυξε μεγάλη δραστηριότητα για την πραγματοποίηση του έργου, οι γενικές γραμμές του οποίου είχαν υποδειχθεί με αυτοκρατορικό διάταγμα του 1863. Πρόκειται πάντως για το μόνο αντίστοιχο έργο στο βορειοελλαδικό χώρο, ενώ αντίθετα γνωρίζουμε μια αντίστοιχη επέμβαση το 1870 στη Χίο υπό τη γενική επίβλεψη του βαλή Ρεμζή εφέντη. Επιχωματώσεις της θάλασσας γίνονται στο Βόλο δέκα χρόνια αργότερα, στα 1880, αλλά και στη Θεσσαλονίκη, με μοναδικό σκοπό το κέρδος από τη δημιουργία νέων προνομιούχων οικοπέδων.

Κατασκευή νέας παραλίας  

Ταφραλής Ο., Η Θεσσαλονίκη από τις απαρχές έως τον 14ο αιώνα, εκδ. Τροχαλία, 1994

Επέκταση της παραλίας

Η γενική σύλληψη της επέμβασης (πρόγραμμα και διαδικασία υλοποίησης) είναι απλή ως προς το τεχνικό και οικονομικό μέρος και περιλαμβάνει:

-Κατεδάφιση του παραθαλάσσιου τείχους από τον Λευκό Πύργο μέχρι τον Τοπ Χανέ, καθώς και του ενδιάμεσου παραλιακού πύργου.

-Χρησιμοποίηση των υλικών για την επιχωμάτωση της παραλίας σε όλο το μήκος του ιστορικού κέντρου και ειδικά στην περιοχή του Ιστηρά.

-Δημιουργία μιας νέας λωρίδας αστικού εδάφους μήκους 1650 περίπου μέτρων μπροστά στην ήδη πυκνοδομημένη κεντρική συνοικία και απόδοσή της σε χρήσεις: προκυμαίας-μώλου, εγκατάστασης λιμενικών κτιρίων, κυκλοφοριακής αρτηρίας πλάτους 15 πήχεων (11 μέτρων περίπου) και οικοπέδων συνολικής έκτασης 110.000 τετρ. πήχεων.

-Προϋπολογιζόμενη δαπάνη 100.000 τουρκικές λίρες ή 2,3 εκατομμύρια φράγκα, η οποία αναμένεται να καλυφθεί από τις πωλήσεις των νέων, ιδιαίτερα προνομιακών οικοπέδων.

Λύσεις για την πραγματοποίηση του έργου

Για την πραγματοποίηση του έργου, οι λύσεις που αντιμετωπίσθηκαν από το Υπουργικό Συμβούλιο ήταν οι ακόλουθες: Ανάθεση σε κρατική εταιρεία που επρόκειτο να συσταθεί ειδικά, ή ανάθεση σε αντίστοιχη δημοτική εταιρεία, ή τέλος, προσφυγή σε ξένη, ιδιωτική εταιρεία, όπως ακριβώς έγινε στη Σμύρνη.

Η παλαιά οδός Τσιμισκή

Ο δρόμος που ένωνε την Πύλη του Γιαλού με την Πύλη του Ντεφτερντάρ

Ένας από τους παλαιότερους δρόμους της Θεσσαλονίκης ήταν εκείνος που ένωνε την Πύλη του Γιαλού, (στη σημερινή πλατεία Εμπορίου), με την Πύλη του Ντεφτερντάρ χανέ, που βρισκόταν δίπλα στο Λευκό Πύργο. Ο δρόμος απείχε μερικές δεκάδες μέτρα από το θαλάσσιο τείχος και μέχρι το 1876, οπότε και σχηματίσθηκε η οδός Προξένου Κορομηλά, ήταν ο νοτιότερος μεγάλος δρόμος της Θεσσαλονίκης. Η σημερινή οδός Αγίου Μηνά, ανάμεσα στην πλατεία Εμπορίου και την οδό Βενιζέλου, είναι το μοναδικό διασωζόμενο κομμάτι αυτού του αρχαίου δρόμου. Προέκταση του ίδιου δρόμου προς τα δυτικά (προς την περίφημη συνοικία της Μάλτας), ήταν η σημερινή οδός Εδέσσης.

Αναστασιάδης Γ. - Χεκίμογλου Ε., Η Διαδρομή της Μνήμης, University Studio Press, 1997

Ο δρόμος μετά την πυρκαγιά

Μετά την πυρκαγιά του 1890 ο παλαιός δρόμος διαπλατύνθηκε και ευθυγραμμίσθηκε. Λεγόταν "δεύτερη παράλληλος" (δηλαδή παράλληλος προς τη νέα τότε προκυμαία, με πρώτη παράλληλο, τη σημερινή Προξένου Κορομηλά). Δεν είναι γνωστές οι παλαιότερες ονομασίες του αρχαίου δρόμου. Στα τέλη της Τουρκοκρατίας αναφερόταν με διάφορα τοπωνύμια, που αφορούσαν ξεχωριστά τμήματά του: όπως π.χ. Καπαναντζά (καπάν= ανοιχτή αγορά) και τα Παλαιά Ψαράδικα (από το Eski Baluk Hane= το κτίριο όπου ζυγίζονταν τα αλιεύματα και πληρώνονταν οι σχετικοί φόροι). Το τελευταίο αυτό τοπωνύμιο απαντάται για πρώτη φορά το 1880 και αφορούσε το μικρό εκείνο δρόμο που γνωρίζουμε σήμερα ως οδό Αγίου Μηνά. Μετά την πυρκαγιά του 1917 και την εφαρμογή νέου πολεοδομικού σχεδίου, η παλαιά οδός Τσιμισκή καταργήθηκε.

Αναστασιάδης Γ. - Χεκίμογλου Ε., Η Διαδρομή της Μνήμης, University Studio Press, 1997

Πως ονομάστηκαν οι δυο παράλληλοι της Τσιμισκή το 1913

Το 1913, η πρώτη παράλληλος προς την παραλία ονομάσθηκε οδός Βασιλείου Βουλγαροκτόνου και η δεύτερη παράλληλος Ιωάννου Τσιμισκή (πολλοί το πρόφεραν, αλλά και το έγραφαν, "Τζιμισχί"). Και οι δύο αυτοί βυζαντινοί αυτοκράτορες, που βασίλεψαν αντίστοιχα στις περιόδους 985-1025 και 969-976 πραγματοποίησαν επιτυχείς εκστρατείες κατά των Βουλγάρων, που απειλούσαν το Βυζάντιο. Η πρόκριση των συγκεκριμένων ονομασιών προέκυψε από τις οξυμένες τότε ελληνο-βουλγαρικές σχέσεις και τις συνέδεε με τη βυζαντινή ιστορία. Το ενδιαφέρον είναι ότι ενώ η ονομασία της πρώτης παραλλήλου άλλαξε και έγινε οδός Προξένου Κορομηλά, η δεύτερη παράλληλος καταργήθηκε και η ονομασία της μεταπήδησε σε ένα βορειότερο δρόμο του νέου σχεδίου. Αξίζει ακόμη να σημειωθεί ότι η Τρίτη παράλληλος ονομάσθηκε οδός Βασιλέως Ηρακλείου (και ένα μεγάλο τμήμα της διασώθηκε μαζί με την ονομασία), ενώ η τέταρτη παράλληλος ονομάσθηκε οδός Ισαύρων. Ένα πολύ μικρό κομμάτι της, κοντά στη Διαγώνιο, διασώζει και την ονομασία.

Αναστασιάδης Γ. - Χεκίμογλου Ε., Η Διαδρομή της Μνήμης, University Studio Press, 1997

Κύριος στόχος του εγχειρήματος επέκτασης του λιμανιού

Κύριος στόχος του εγχειρήματος είναι το άνοιγμα προς τη θάλασσα, που αποτελεί τη συνολική απάντηση σε τρία διαφορετικά όσο και μείζονα προβλήματα της Θεσσαλονίκης: τη διευκόλυνση της κίνησης των πλοίων και της οργάνωσης του λιμανιού, την ανάπτυξη του εμπορίου της πόλης, τη βελτίωση των συνθηκών υγιεινής στο εσωτερικό του αστικού πυρήνα. Συγχρόνως και εκτός από τις λειτουργικές επιταγές, αναμένεται πως τα νεοσχηματιζόμενα οικόπεδα θα προσελκύσουν επίσης το ενδιαφέρον των επιχειρήσεων που έρχονται στην πόλη και ζητούν χώρο για την εγκατάσταση των γραφείων τους. Έτσι σύντομα η νέα προκυμαία-χώρος που προορίζεται να προσφερθεί στην ιδιωτική ανοικοδόμηση-θα παρουσιάζει μια νέα, μοντέρνα εικόνα της πόλης, σύμφωνη με τις καινούριες και αυξημένες απαιτήσεις της οικονομικής της λειτουργίας.

Λιμάνι 1916-1

Petropoulos El., Old Salonica, pb. Kedros, Αθήνα 1980.

"Αναδιάρθρωση" του λιμανιού

Στο πλαίσιο της επιχειρούμενης "αναδιάρθρωσης" της εντός των τειχών Θεσσαλονίκης, το αρχικό πρόγραμμα της επέμβασης προέβλεπε την ανέγερση διοικητηρίου σε οικόπεδο της παραλίας, ενώ το υπάρχον Κονάκι θα χρησίμευε ως έδρα του μουτεσαρίφη του σαντζακίου. Προβλεπόταν επίσης η οικοδόμηση ενός κτιρίου για το τελωνείο, λιθόκτιστου και πολύ μεγαλύτερου από το υπάρχον "του οποίου η ανεπάρκεια και η κακή οργάνωση των χώρων είναι πασίγνωστες". Τέλος προγραμματιζόταν η ανέγερση ενός δημόσιου νοσοκομείου με συστεγαζόμενο ορφανοτροφείο, που απευθυνόταν σε όλους τους κατοίκους της πόλης ανεξάρτητα από θρήσκευμα ή φυλή. Το κόστος του ιδρύματος αυτού προϋπολογιζόταν σε 10.000 τουρκικές λίρες, μέσα στις οποίες συμπεριλαμβανόταν η αγορά καλλιεργούμενων εκτάσεων, ώστε με την παραγωγή αγροτικών προϊόντων να καλύπτονται οι δαπάνες συντήρησης και λειτουργίας του ιδρύματος. Όπως παρατηρούσε ο γάλλος πρόξενος, το ποσόν αυτό υπήρχε στα ταμεία του βιλαετίου από έκτακτο φόρο που είχε επιβληθεί το 1867 στην επαρχία της Θεσσαλονίκης, για να αγοραστεί μοντέρνος οπλισμός για τους ζαπτιέδες θεωρήθηκε, ωστόσο, ότι όπλα τέτοιας ακρίβειας δεν ήταν απολύτως αναγκαία και ότι τα χρήματα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν για προγράμματα "νέας πνοής". Είναι πράγματι φανερό ότι πνέει καινούριος άνεμος, που επηρεάζει ακόμη και τον πάντα καχύποπτο γάλλο πρόξενο καθώς και τη ελληνική κοινότητα της πόλης. Το επίσημο όργανο του Πατριαρχείου, η εφημερίδα Νεολόγος, εκφράζεται με ενθουσιασμό για τον Σαμπρί αποκαλώντας τον "δίκαιον, φίλον της προόδου, διηνεκώς εργαζόμενον υπέρ της ηθικής και της υλικής αναπτύξεως του τόπου".

Κατασκευή του λιμένος 1900

Αναστασιάδης Γ., Χεκίμογλου Ε., Όταν η Θεσσαλονίκη μπήκε στον 20ο αιώνα, εκδ. University Studio Press, Θεσσαλονίκη 2000.

Καταστροφική πυρκαγιά το 1869

Ας σημειωθεί επίσης, ότι στις 20 Ιουλίου 1869 και ενώ ακόμη μελετάται το έργο για την προκυμαία, μια μεγάλη πυρκαγιά καταστρέφει 15 κατοικίες, δύο αποθήκες, ένα χάνι και 200 εργαστήρια. Δεν είναι γνωστό σε ποιο σημείο της πόλης γίνεται η καταστροφή, ώστε να διερευνηθεί η περίπτωση να εντάσσεται η ανοικοδόμηση στο πρόγραμμα της επέμβασης του Σαμπρί.

Πολεοδομική επέμβαση

Δύο σημεία απασχολούσαν ιδιαίτερα τους υπεύθυνους της πολεοδομικής επέμβασης. Το πρώτο ήταν η έλλειψη εμπιστοσύνης των πιθανών αγοραστών για ένα εγχείρημα του οποίου η ολοκλήρωση απαιτούσε σημαντικά ποσά για προκαταβολές και σταδιακή εξόφληση. Όπως συνέβη και στην περίπτωση της διάνοιξης της Εγνατίας ένα χρόνο νωρίτερα, τα περισσότερα έργα ξεκινούσαν και στη συνέχεια έμεναν ημιτελή, ενώ τα ίχνη των χρηματικών ποσών που είχαν συλλεγεί, χάνονταν. Όλες οι σχετικές εμπειρίες ήταν αρνητικές, ενώ συγχρόνως η παρατεινόμενη εκκρεμότητα ως προς το φορέα-ανάδοχο του έργου κινδύνευε να επιτείνει τη διστακτικότητα των ιδιωτών-επενδυτών.

Αντιμετώπιση του προβλήματος των εγγυήσεων

Ο Σαμπρί πασάς για να αντιμετωπίσει το πρόβλημα των εγγυήσεων έτσι, ώστε να δημιουργηθεί κλίμα εμπιστοσύνης για την κατασκευή του μεγαλύτερου έργου που αναγγέλθηκε ποτέ για την πόλη αποφασίζει να ξεκινήσει με την κατεδάφιση των τειχών, προτού να ολοκληρωθούν οι μελέτες, ώστε να υπογραμμίσει μ' αυτόν τον τρόπο τη θέλησή του να υλοποιηθεί το έργο. Πράγματι στις αρχές του 1870 σε ειδική τελετή που οργανώνεται και η οποία έχει θετικό ψυχολογικό αντίκτυπο, ο Σαμπρί αρχίζει ο ίδιος το γκρέμισμα του τείχους, ρίχνοντας το πρώτο υλικό στη θάλασσα, ενώ οι κάτοικοι της πόλης πανηγυρίζουν και του προσφέρουν ως δώρο ένα ασημένιο μυστρί. Συγχρόνως οι διευθυντές της Αυτοκρατορικής Οθωμανικής Τράπεζας και του Αυτοκρατορικού Ταχυδρομείου εκδηλώνουν το ενδιαφέρον τους να αγοράσουν γη στην παραλία, ζητώντας από τις κεντρικές διευθύνσεις τους την άδεια να εγκαταστήσουν εκεί υποκαταστήματα, αποθήκες και τις κατοικίες τους. Το δεύτερο πρόβλημα είναι αντίθετου χαρακτήρα και υποδεικνύει φόβο για ανάπτυξη κερδοσκοπικών συμπεριφορών.

Επεισοδιακή πραγματοποίηση του έργου

Η πραγματοποίηση του έργου θα αποδειχθεί επεισοδιακή. Τον Σεπτέμβριο του 1869 η Πύλη δίνει την άδεια και ειδικές αρμοδιότητες στον Σαμπρί για να γκρεμίσει το παραθαλάσσιο τείχος. Αμέσως ο Σαμπρί καλεί από τη Σμύρνη τον μηχανικό P. Vitali, για να επεξεργαστεί τεχνικά και να ολοκληρώσει ένα αρχικό σχέδιο που είχε προετοιμαστεί εκ των ενόντων κατά την πρώτη φάση προγραμματισμού του έργου. Φαίνεται πως για την κατεδάφιση είχαν εκφρασθεί σοβαρές αντιρρήσεις από το Σώμα των Στρατιωτικών Μηχανικών, οι οποίες όμως παρακάμφθηκαν μπροστά στην ομόφωνη απόφαση του Υπουργικού Συμβουλίου και την επικύρωσή της από τον Σουλτάνο.

Ανάληψη του έργου από τις υπηρεσίες του βιλαετίου

Το έργο αναλαμβάνουν οι υπηρεσίες του βιλαετίου με επικεφαλή τον Vitali που έχει την επίβλεψη της κατασκευής και ο οποίος αμοίβεται με ποσοστό 5% επί των δαπανών (χωρίς ανώτατο όριο). Οι εργασίες ξεκινούν στους πρώτους μήνες του 1870 και σχεδόν ταυτόχρονα γίνονται οι δημόσιες εκποιήσεις των οικοπέδων.

Κατηγορίες για τα οικόπεδα

Τα οικόπεδα χωρίζονται σε τρεις κατηγορίες με τιμή εκκίνησης 100 πιάστρων για την πρώτη, 75 για τη δεύτερη και 50 για την Τρίτη. Κατά τη δημοπρασία, "οι επιφανείς" Θεσσαλονικείς αγοράζουν τα περισσότερα οικόπεδα με αποτέλεσμα να καταγραφούν πωλήσεις συνόλου 120.000 λιρών (ή 2,76 εκατομμ. φράγκων). Υπολογίζοντας ότι τα εναπομένοντα οικόπεδα θα μπορούσαν να αποφέρουν άλλες 21.740 λίρες (ή 500.000 φράγκα), η επιχείρηση μοιάζει να στέφεται από πλήρη οικονομική επιτυχία, καθώς υπερκαλύπτονται οι αρχικές εκτιμήσεις.

Το ταξίδι του Σαμπρί στην πρωτεύουσα

Στις αρχές του 1871 ο Σαμπρί πραγματοποιεί ταξίδι στην πρωτεύουσα με σκοπό να καθησυχάσει την Πύλη που ανησυχεί εξαιτίας της υψηλής δαπάνης του έργου της παραλίας. Επίσης ζητά και παίρνει την άδεια από τους Στρατιωτικούς Μηχανικούς να κατεδαφίσει τον Πύργο της Αποβάθρας, που βρισκόταν στο δυτικό άκρο του θαλάσσιου τείχους δίπλα στην είσοδο του βυζαντινού λιμένα, καθώς και ένα τμήμα του Φρουρίου (Τοπχανέ) το οποίο ήδη επιθυμούσε να γκρεμίσει η Εταιρία των Σιδηροδρόμων για να εγκαταστήσει τον σταθμό. Σύμφωνα με άλλες πληροφορίες τις οποίες μεταφέρει ο γάλλος πρόξενος Moulin, χωρίς όμως να τις θεωρεί αξιόπιστες, ο Σαμπρί έχει κληθεί να αιτιολογήσει τον τρόπο με τον οποίο χειρίζεται τα δημόσια έργα της περιοχής του. Φαίνεται πως ορισμένοι προύχοντες της επαρχίας έχουν διαμαρτυρηθεί για την επαχθή φορολογία που έχει επιβληθεί. Πάντως ο Σαμπρί καταφέρνει να καθησυχάσει την Πύλη και επιστρέφει, παρασημοφορημένος μάλιστα από το Υπουργείο Δημοσίων Έργων.

Η αντικατάσταση του Σαμπρί από τον Ισμαήλ πασά

Λίγους μήνες μετά και χωρίς να γίνουν γνωστοί οι λόγοι, ο Σαμπρί αντικαθίσταται από τον Ισμαήλ πασά. Η πορεία των εργασιών της παραλίας δεν δικαιολογεί το ποσόν των 40.000 λιρών που εμφανίζεται να έχει ήδη δαπανηθεί και υπεύθυνος για την υπέρβαση θεωρείται ο επιβλέπων μηχανικός. Οι εργασίες σταματούν, οι αγοραστές ανήσυχοι και με κλονισμένη την εμπιστοσύνη τους ζητούν την επιστροφή των προκαταβολών τους. Παράλληλα ανησυχίες εκφράζονται και από την Πύλη, η οποία είχε πεισθεί να δανειοδοτήσει το έργο εν όψει της καταβολής της δεύτερης δόσης των οφειλών. Ο Ισμαήλ συστήνει μια επιτροπή ελέγχου με επικεφαλή τον εμπειρογνώμονα Σεβκέτ πασά, που έρχεται ειδικά από την πρωτεύουσα. Η διοίκηση του βιλαετίου δεν δέχεται να αναλάβει ευθύνες απέναντι στους αγοραστές και δηλώνει ότι για το έργο της προκυμαίας ήταν προσωπικά υπόλογος ο Σαμπρί. Στη διένεξη παρεμβαίνουν οι ξένοι πρόξενοι με σκοπό να διαφυλάξουν τα συμφέροντα των υπηκόων τους, επιχειρηματολογώντας για πολλοστή φορά υπέρ της ανάθεσης του έργου σε ιδιωτική εταιρία.

Ανάθεση του έργου σε ιδιώτες

Αντιμετωπίζοντας τις οικονομικές δυσκολίες που έχει δημιουργήσει η διαχείριση του έργου και τα προβλήματα που πρέπει να επιλύσει ο μελλοντικός ανάδοχος, οι πρόξενοι υποδεικνύουν στο βαλή την ανάθεση σε ιδιώτες, με βάση την συμφωνία για την αποπεράτωση της προκυμαίας που έκανε στη Σμύρνη η εταιρία Dussaud. Εισηγούνται επίσης την αποδέσμευση των οικοπέδων του δημοσίου ώστε να αυξηθούν τα οικόπεδα προς πώληση. Εκτιμούν ότι η αρχική αξία τους που υπολογίζεται σε 57.000 λίρες θα έχει τριπλασιασθεί με το τέλος του έργου.

Το πόρισμα του Σεβκέτ πασά

Εν τω μεταξύ εκδίδεται το πόρισμα του Σεβκέτ πασά. Και ενώ όλοι ανέμεναν ότι θα κάλυπτε το δημόσιο και τον Vitali, αντίθετα πρόκειται για καταπέλτη εναντίον της μέχρι τότε διαχείρισης. Ο Σεβκέτ, ερευνώντας "με ανορθόδοξους τρόπους" και υποσχόμενος στον Vitali την παραμονή του στη διεύθυνση του έργου, έχει ανακαλύψει έλλειμμα 25.000 λιρών. Υπεύθυνος φέρεται ο Σαμπρί, ο οποίος κατηγορείται ότι έχει καταχραστεί 12.000 λίρες από τα ποσά που κατέβαλαν οι αγοραστές και έχει αγοράσει για λογαριασμό του κτήματα. Το πόρισμα αποστέλλεται στον βαλή Νουσρέτ πασά, ο οποίος έχει μόλις αντικαταστήσει τον Ισμαήλ και ο οποίος διστάζει να το δεχτεί γιατί έχει εντολές να καλύψει τον Σαμπρί. Συγχρόνως κοινοποιείται στην κυβέρνηση. Αμέσως απολύεται ο Vitali και λίγες μέρες μετά εμφανίζεται η γαλλική εταιρία Piot της Μασσαλίας, με προτάσεις για την ανάληψη του έργου.

Διακοπή του έργου στα 1872

Το έργο διακόπηκε ξαφνικά στα 1872 και δεν γνωρίζουμε αν δόθηκε συνέχεια στην αίτηση της γαλλικής εταιρίας. Η ολοκλήρωση του έργο η οποία επιτεύχθηκε ωστόσο, απασχόλησε τη Θεσσαλονίκη σ' όλη τη διάρκεια της επόμενης δεκαετίας και συνδυάστηκε με άλλα σημαντικά έργα για την πόλη.

Το πέρασμα σε νέες μορφές διαχείρισης και σχεδιασμού του αστικού χώρου

Στην κρίσιμη αυτή εποχή που σηματοδοτεί το πέρασμα σε νέες μορφές διαχείρισης και σχεδιασμού του αστικού χώρου, η επέμβαση των Ιωαννίνων μοιάζει να κλείνει μια περίοδο και αυτή της Θεσσαλονίκης να ανοίγει μια νέα. Πράγματι η επιχείρηση κατεδάφισης του θαλάσσιου τείχους εισάγει νέες οικονομικές συμπεριφορές και ενθαρρύνει προωθημένες μορφές εκμετάλλευσης του εδάφους. Ταυτόχρονα εμφανίζεται να επιθυμεί να συνδέσει σε μια επιχείρηση χωρικής αναδιάρθρωσης και ένα "κοινωνικό" πρόγραμμα, χωρίς τελικά να καταφέρει να το πραγματοποιήσει. Και παράλληλα αποδίδει στην πόλη δημόσιους χώρους "κοινωνικής ανάδειξης", όπου για πρώτη φορά η εικόνα της πόλης λειτουργεί εξ ίσου αποτελεσματικά όσο και το σύνολο του λειτουργικού και τεχνικού εκσυγχρονισμού της.

Ανατολική Θεσσαλονίκη

Βακαλόπουλος Α., Αναμνήσεις από την παλιά Θεσσαλονίκη, εκδ. Μαλλιάρης Παιδεία, Θεσσαλονίκη 1993(2).

Η πολεοδομική επίλυση του χώρου περιορίζεται σε τεχνικά ζητήματα-

Ωστόσο, εξ ίσου στις δυο περιπτώσεις η σημασία του σχεδίου (της πολεοδομικής επίλυσης του χώρου) περιορίζεται σε τεχνικά ζητήματα και εν γένει σε προβλήματα διεκπεραίωσης, ενώ κυριαρχεί το πρόγραμμα της επέμβασης, οι στόχοι και οι προθέσεις. Η μακρόστενη λωρίδα που προστίθεται στη θέση του τείχους περιέχει παρατεταγμένα, ορθογωνικά οικοδομικά τετράγωνα, όπου η οικοδομική κατάτμηση που γνωρίζουμε να ισχύει το 1917 είναι τυχαία, κατά τις ανάγκες των αγοραστών και δεν υπόκειται σε κανέναν έλεγχο ως προς διαστάσεις ή χρήσεις. Η ίδια η προκυμαία και η "πλατεία" Ελευθερίας λειτουργούν επιτυχώς ως χώροι κοινωνικής ζωής και αναψυχής χαρακτηριστικών τους. Η περιοχή των Λαδάδικων που επεκτείνεται και αποκτά νέα οικοδομικά τετράγωνα δίπλα στον ακανόνιστο παλαιότερο ιστό, δεν διακρίνεται από μια προσπάθεια ευφυούς προσαρμογής ή σύνδεσης του πατροπαράδοτου με το σύγχρονο, αλλά από την ανεπεξέργαστη παράθεσή τους. Τέλος ο σχεδιασμός του πάρκου στο Μπεχτσινάρ είναι μια απλή αξονική σύνθεση, με στοιχειώδη οργάνωση, κατά το πρότυπο του αντίστοιχου πάρκου στο Πέρα της Κωνσταντινούπολης.

Όψη της αγοράς πριν το 1890

Ο διαβάτης που θα κατηφόριζε την παλιά οδό Τσιμισκή με κατεύθυνση προς το Λευκό Πύργο, πριν από το 1890, θα θαύμαζε μερικά από τα πιο σημαντικά κτίσματα της Τουρκοκρατίας: Πρώτα από όλα, θα ξεκινούσε από το τέμενος, που βρισκόταν στην αρχή του δρόμου. Ονομαζόταν "τέμενος του γιαλού" και πιθανότατα χτίσθηκε στη θέση βυζαντινού ναού, ίσως της Παναγίας του λιμένος. Μερικά μέτρα μετά, θα προσπερνούσε στ' αριστερά του τον ναό του Αγίου Μηνά, τον οποίον περιέβαλλε τεράστιος αυλόγυρος. Μετά θα περνούσε δίπλα από το λουτρό που αποκαλούμε σήμερα "Λουλουδάδικα", το Γιαχουντί χαμαμί. Αφού θα παρέκεμπτε, στο ύψος της σημερινής πλατείας Αριστοτέλους μια βρύση με πολλά νερά, την "μαντρεσίκα ντελ' άκουα" και τη συναγωγή Ιτάλια, θα συναντούσε, πάλι από τα αριστερά του, την είσοδο του γυναικείου μοναστηριού της Αγίας Ελεούσας κι αμέσως μετά τη συναγωγή Πορτουγκάλ.Από τη δεξιά πλευρά, θα αντίκριζε την κατοικία του μητροπολίτη και την ξυλόστεγη βασιλική του παραθαλάσσιου Αγίου Δημητρίου, της ορθόδοξης μητρόπολης, ανάμεσα σε τάφους μητροπολιτών και επιφανών χριστιανών. Έπειτα, το χριστιανικό νοσοκομείο της πόλης, στο ύψος της Βογατσικού. Κατόπιν, θα προσπερνούσε την αυλή της Περσιώτισσας, με τα κηροποιεία και το βυζαντινό ναϊδριο της Παναγίας, περίπου στη διασταύρωση της Μητροπόλεως με την οδό Χρυσοστόμου Σμύρνης. Κι ίσως, στο βάθος του δρόμου, να έβλεπε κι όλας τη μονή που ξέρουμε σήμερα ως εκκλησία της Νέας Παναγίας και το πέριξ αυτής κοιμητήριο. Στο τέλος της διαδρομής, γενίτσαροι θα τον σταματούσαν στην κλειστή πύλη, δίπλα στο Λευκό Πύργο. Στο δρόμο του, ο περιπατητής θα είχε δει χείμαρρους και μύλους, εβραίους υφαντές, ορθόδοξους και μουσουλμάνους εμπόρους, κρήνες, μαθητές του εβραϊκού σχολείου και του σχολείου της Μητρόπολης, άλογα και κάρα. Θα άκουγε ήχους της ανατολής, φωνές στα ελληνικά και στα σεφαραδίτικα. Αν πιστέψουμε τους περιηγητές, ο δρόμος θα ήταν λασπωμένος, βρώμικος και τα πουλιά θα πετούσαν πάνω από το κεφάλι του, αναζητώντας τροφή. Τα σπίτια γύρω του, τα πιο πολλά εβραϊκά, θα ήταν μικρά και ανοιχτά από μερικές πλευρές, σπίτια υφαντών, πάμφτωχων εργατών και χαμάληδων.

Αναστασιάδης Γ. - Χεκίμογλου Ε., Η Διαδρομή της Μνήμης, University Studio Press, 1997

Η όδος Τσιμισκή  στα 1900

Στα 1900 ο δρόμος είχε βέβαια αλλάξει. Ήταν φαρδύτερος, ίσιος, καθαρότερος και λιθόστρωτος. Η εκκλησία της μητρόπολης και η κατοικία του αρχιεπισκόπου είχαν καεί- και ξανακτίζονταν- το ίδιο η Αγία Ελεούσα και η Περσιώτισσα. Το μεγάλο εβραϊκό σχολείο της Alliance, με τεράστια αυλή, είχε κτισθεί κοντά στην "μαντρεσίκα ντελ' άκουα". Οι χείμαρροι είχαν εκλείψει, οι βρύσες ήταν λιγοστές και οι ενδεείς Εβραίοι είχαν μετοικήσει. Ωστόσο, ελάχιστα εμπορικά καταστήματα θα εύρισκε κανείς σ' αυτήν τη "δεύτερη παράλληλο" κι ανάμεσά τους αυτό της Σαλόνικα Τομπάκο.

Αναστασιάδης Γ. - Χεκίμογλου Ε., Η Διαδρομή της Μνήμης, University Studio Press, 1997

Πυρκαγιά του 1917

Η πυρκαγιά του 1917, αν και σεβάσθηκε μερικά κτίρια γύρω από την "δεύτερη παράλληλο" (όπως το λουτρό, τη νέα μητρόπολη, τον Άγιο Μηνά και ορισμένα κτίρια που είχαν ανεγερθεί στην αυλή του), κατέστρεψε όλα σχεδόν τα κτίσματα γύρω από το δρόμο, από τη Βενιζέλου μέχρι τη Νέα Παναγία. Ελάχιστες φωτογραφικές μαρτυρίες μας δίνουν την αίσθηση του δρόμου.

Αναστασιάδης Γ. - Χεκίμογλου Ε., Η Διαδρομή της Μνήμης, University Studio Press, 1997

 

Παραλία πριν το 1920

Ζαφείρης Χρ., Παπατζήκας Αρ., Εν Θεσσαλονίκη 1900-1960, εκδ. Εξάντας, Αθήνα 1994.

Το σχέδιο του Εμπράρ

Με το σχέδιο του Εμπράρ, ο αρχαίος δρόμος καταργήθηκε. Τη θέση του πήρε η νέα Τσιμισκή. Όχι βέβαια κατά κυριολεξία, αφού ο παλιός κι ο νέος δρόμος θα συνέπιπταν μόνο μεταξύ των καθέτων Βενιζέλου και Αριστοτέλους.Το μεγαλύτερο μέρος της νέας Τσιμισκή συμπίπτει με το ανατολικό τμήμα της τρίτης παραλλήλου του παλιού σχεδίου, της οδού Βασιλέως Ηρακλείου.

Αναστασιάδης Γ. - Χεκίμογλου Ε., Η Διαδρομή της Μνήμης, University Studio Press, 1997

Ρυμοτομικό σχέδιο μετά την πυρκαγιά

Ζαφείρης Χρ., Θεσσαλονίκης Εγκόλπιον, εκδ. Εξάντας, Αθήνα 1997

Χασιώτης Ι., Τοις Αγαθοίς Βασιλεύουσα, εκδ. Παρατηρητής Θεσσαλονίκη, 1997,

Θεσσαλονίκη 1914-15

Βακαλόπουλος Α., Αναμνήσεις από την παλιά Θεσσαλονίκη, εκδ. Μαλλιάρης Παιδεία, Θεσσαλονίκη 1993(2).

Θεσσαλονίκη 1916

Βακαλόπουλος Α., Αναμνήσεις από την παλιά Θεσσαλονίκη, εκδ. Μαλλιάρης Παιδεία, Θεσσαλονίκη 1993(2).

Καμάρα 1916

Βακαλόπουλος Α., Αναμνήσεις από την παλιά Θεσσαλονίκη, εκδ. Μαλλιάρης Παιδεία, Θεσσαλονίκη 1993(2).

Οδός Τσιμισκή 1919

Στα 1919 η παλιά Τσιμισκή είχε ισοπεδωθεί. Χαραζόταν ο νέος δρόμος και τα νέα οικόπεδα, που βγήκαν στον πλειστηριασμό το 1921. Η μνήμη του αρχαίου δρόμου εξέλιπε…

Αναστασιάδης Γ. - Χεκίμογλου Ε., Η Διαδρομή της Μνήμης, University Studio Press, 1997

Χαμιντιέ, Εθνικής Αμύνης:

Το προς ανατολάς πρόσωπο της πόλης

Κάπου κοντά στο Λευκό Πύργο, έγινε ένα πρωινό του 1955 η συμβολική παράσταση μιας ράγας της τροχιοδρομικής γραμμής από τον υπουργό Δημοσίων Έργων Κωνσταντίνο Καραμανλή. Αμέσως εγκαταστάθηκε ο εργολάβος για το ξήλωμα των γραμμών. Τα τραμ καταργούνταν. "Μόνον δια των λεωφορείων πλέον θα διεξάγεται η συγκοινωνία". Άρχισε έτσι, σταδιακά, η κατεδάφιση των οικοδομών και της υποδομής που δημιουργήθηκε στη Θεσσαλονίκη στη δεκαετία του 1890, και που ήταν πλέον καταφανώς ανεπαρκής. Ο πιο χαρακτηριστικός δρόμος της δεκαετίας του 1890 ήταν η Χαμιντιέ, η μετέπειτα οδός Εθνικής Αμύνης ή Βασιλίσσης Σοφίας. Χαράχθηκε έξω από τα ανατολικά τείχη, που εν μέρει κατεδαφίστηκαν, δίπλα σ' έναν χείμαρρο, που καταχώθηκε.

Αναστασιάδης Γ. - Χεκίμογλου Ε., Η Διαδρομή της Μνήμης, University Studio Press, 1997

 

Οδός Χαμηδιέ τέλη 19ου αιώνα

Παπαγιαννόπουλος Απ., Ιστορία της Θεσσαλονίκης, εκδ.Ρέκος, Θεσσαλονίκη 1993(2).

Η ιστορικότητα της οδού Εθνικής Αμύνης

Η ιστορικότητα του τόπου που καλύπτει η οδός Εθνικής Αμύνης έχει την απαρχή της σε περιόδους πριν από την κατασκευή της, όταν ακόμη ήταν μία εκτός των τειχών περιοχή. Στο βόρειο τμήμα της ήταν, κατά το 18^ο αιώνα το ορνιθοπάζαρο. Σε πλατάνια, γύρω από το χείμαρρο, κρεμάστηκαν πολλοί χριστιανοί στην περίοδο της επανάστασης του 1821. Νοτιότερα, μία γέφυρα, κρήνες και μικρά οθωμανικά νεκροταφεία. Ωστόσο, ο δρόμος εγγράφεται στην ιστορική μνήμη από τότε που φωτογραφίζεται και ιδιαίτερα από την κατοχή και μετά.

Αναστασιάδης-Χεκίμογλου, Η Διαδρομή της Μνήμης, University Studio Press, 1997

Μια κοσμοπολίτικη πολεοδομία

Το πολεοδομικό σχήμα αλλάζει κάτω από την καθοδήγηση αναμορφωτών κυβερνητών και εξαιτίας της πυρκαγιάς του 1890. Η Θεσσαλονίκη γίνεται η "πλέον εξευρωπαϊσμένη πόλη της αυτοκρατορίας". Ο αρχιτεκτονικός εκλεκτισμός της εποχής θα δανειστεί στοιχεία από όλους τους ρυθμούς.

Γερολύμπου Α.-Κολωνάς Β., 1850-1918. Η "πόλη των Εβραίων" και η αφύπνιση των Βαλκανίων, εκδ. Εκάτη, 1994.

Ίδρυση της δημαρχίας της Θεσσαλονίκης

Η δημαρχία της Θεσσαλονίκης ιδρύθηκε ανάμεσα στα 1869 και 1870, πρώτος δήμαρχος ήταν ο Σουλεϊμάν Σουντί. Ο νέος θεσμός χρειάστηκε κάποιο χρόνο για να δικαιολογήσει την ύπαρξή του και να μπορεί να παρεμβαίνει δραστικά στις μεταμορφώσεις του αστικού χώρου. Στο μεταξύ, εμφανίζεται ένας νέος παράγοντας εκσυγχρονισμού: οι εφημερίδες, όργανα των διαφόρων κοινοτήτων, που πολλαπλασιάζονται, ενώ ο πληθυσμός της πόλης αυξάνεται και μεγαλώνουν τα προβλήματα. Ανάμεσα στα 1880 και 1882 ξέσπασε μεγάλος πόλεμος από τις εφημερίδες κατά της δημαρχίας, που σκοπό είχε να την υποχρεώσει να οργανώσει επιτέλους τις στοιχειώδεις αστικές υπηρεσίες (δημόσια καθαριότητα, αποκομιδή απορριμάτων, φωτισμός, κλπ.) και να εξασφαλίσει μια αποτελεσματική δημοτική αρχή σε μια πόλη που τόσο ο πληθυσμός της όσο και τα κτίριά της αυξάνονταν συνεχώς.

Γερολύμπου Α.-Κολωνάς Β., 1850-1918. Η "πόλη των Εβραίων" και η αφύπνιση των Βαλκανίων, εκδ. Εκάτη, 1994.

Το λιμάνι της πόλης στα 1915-1918

Musee Albert Kahn, Thessalonique 1913-1918 Οδηγός Έκθεσης Μ.Ι.Ε.Τ. 21/3-2/6/2000

Επέκταση της πόλης

Η Θεσσαλονίκη βλέπει ήδη τον πληθυσμό της να διπλασιάζεται (από 40.000 σε 90.000 κατοίκους) και διαθέτει ένα σχέδιο για μια intramuros πόλη, που εκπονήθηκε από τους μηχανικούς της δημαρχίας. Μετά το 1879, επιτρέπεται για πρώτη φορά η επέκταση της πόλης εκτός της παλιάς περιμέτρου και κατεδαφίζονται τα ανατολικά τείχη. Οι ιδιοκτήτες των μεγάλων εκτάσεων, οι οποίες μέχρι τότε καλλιεργούνταν, απαιτούν πολεοδομικά σχέδια, σύμφωνα με το νόμο του 1864, για να μπορέσουν να χτίσουν. Οι αρχές ανταποκρίνονται σ' αυτό το αίτημα και δημιουργούν μια μεγάλη λεωφόρο, κάθετη στην προκυμαία, κατά μήκος του τείχους που κατεδαφίστηκε. Επάνω στη γραμμή των οχυρωμάτων που ανήκουν στο σουλτάνο, χτίζουν μια σειρά από κατοικίες, που ονομάζονται από τότε "του σουλτάνου". Αυτές οι όμορφες κατοικίες, εκλεκτικής αρχιτεκτονικής, νοικιάζονται στους ξένους προξένους και στους εύπορους κατοίκους της Θεσσαλονίκης. Από την άλλη πλευρά της λεωφόρου, δημιουργείται πολύ γρήγορα η πρώτη extra muros συνοικία της πόλης. Το 1889, ο σουλτάνος θέλοντας να δείξει την επιδοκιμασία του, προσφέρει στους κατοίκους μια όμορφη μαρμάρινη κρήνη.

Γερολύμπου Α.-Κολωνάς Β., 1850-1918. Η "πόλη των Εβραίων" και η αφύπνιση των Βαλκανίων, εκδ. Εκάτη, 1994

Το πρώτο σχέδιο πόλεως

Η πρώτη λοιπόν σχεδιασμένη επέκταση της Θεσσαλονίκης χρονολογείται στα 1879 και συμπίπτει με την ολοκλήρωση της κατεδάφεισης του ανατολικού τείχους, εκτείνεται δε στα δημόσια εδάφη που απελευθερώνονται από τις οχυρώσεις και στα γειτονικά τους ιδιωτικά κτήματα. Είναι το μόνο επίσημο ντοκουμέντο με μορφή πολεοδομικού σχεδίου προ του 1900, που έχει διασωθεί στο αρχείο του δήμου Θεσσαλονίκης.

Η περιοχή σχηματίζει ένα τρίγωνο το οποίο ορίζεται από το νέο βουλεβάρτο που χαράζεται στη θέση των τειχών κάθετο προς τη θάλασσα (''΄Μπουλβάρ Χαμιντιέ''), από έναν λοξό δρόμο που αντιστοιχεί στη σημερινή οδό Αγγελάκη, και από την παραλιακή οδό μπροστά από το Λευκό Πύργο. (σελ. 159)

Γερολύμπου - Καραδήμου Α., '' Πρωϊμές πολεοδομικές πρωτοβουλίες της δημοτικής αρχής και το πρώτο - σχέδιο πόλεως - στη Θεσσαλονίκη (1870 -1880), ###

Έκδοση του πρώτου σχεδίου πόλης από τη Δημαρχία

Την ίδια χρονιά η δημαρχία εκδίδει το πρώτο σχέδιο της πόλης. Οι επεκτάσεις που προβλέπονται τοποθετούνται στα δύο άκρα της και καλύπτουν επιφάνεια περίπου ίση με αυτήν του παλιού κέντρου. Ήδη, εδώ και κάποια χρόνια υπάρχουν στη νοτιοανατολική πλευρά κάποιες ωραίες θερινές κατοικίες, με κήπους δίπλα στη θάλασσα-ένα κομψό προάστιο. Εκτός απ' αυτές τις σχεδιαζόμενες επεκτάσεις, το δημοτικό σχέδιο δεν παρεμβαίνει στην υπάρχουσα πόλη παρά μόνο με ευθυγραμμίσεις και διανοίξεις κάποιων νέων οδών στο εμπορικό της τμήμα, το tcarchi. Στις συνεχείς πιέσεις των κατοίκων που ζητούν από τη δημαρχία να απαγορεύσει την εγκατάσταση κάποιων ενοχλητικών, ανθυγιεινών και κυρίως επικίνδυνων δραστηριοτήτων (όπως τα παλιά εργαστήρια μεταξιού, τα σαμαροποιεία, ή ακόμα και σύγχρονα εργοστάσια) στις κατοικημένες συνοικίες, δε δίνεται καμία απάντηση.

Γερολύμπου Α.-Κολωνάς Β., 1850-1918. Η "πόλη των Εβραίων" και η αφύπνιση των Βαλκανίων, εκδ. Εκάτη, 1994

Διαφήμιση εξηλεκτρισμού

Λαογραφικό και Εθνολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης, Αστικό Ελληνικό σπίτι στη Θεσσαλονίκη, Θεσσαλονίκη 1985

Τα ολέθρια αποτελέσματα της ανάπτυξης

Ύστερα από λίγο, θα εκδηλωθούν τα ολέθρια αποτελέσματα αυτής της σχεδόν άγριας ανάπτυξης, που κινείται ανάμεσα στο Μεσαίωνα και στη νέα βιομηχανική εποχή. Η Θεσσαλονίκη μαστίζεται από επιδημίες και από πυρκαγιές, που παίρνουν τις διαστάσεις αληθινού κατακλυσμού. Μια από τις πιο καταστροφικές πυρκαγιές ήταν αυτή που ξέσπασε το 1890. Η πυρκαγιά ξέσπασε στις 15 Αυγούστου, που η πόλη γιόρταζε πανηγυρικά. Ο απολογισμός της καταστροφικής πυρκαγιάς ήταν τρομακτικός: 6.000 άστεγες οικογένειες, από τις οποίες οι 5.000 ήταν εβραϊκές, 3.500 σπίτια και μαγαζιά καταστράφηκαν, 7 μεγάλες και 25 μικρότερες συναγωγές, η ορθόδοξη μητρόπολη, όλα τα ελληνικά φιλανθρωπικά ιδρύματα και η παλιά εκκλησία της Αγίας Σοφίας, που είχε μετατραπεί σε τζαμί, έγιναν βορά της πυρκαγιάς.

Γερολύμπου Α.-Κολωνάς Β., 1850-1918. Η "πόλη των Εβραίων" και η αφύπνιση των Βαλκανίων, εκδ. Εκάτη, 1994

Η πυρκαγιά του 1890

Η πυρκαγιά του 1890 σημαδεύει το τελικό στάδιο εκσυγχρονισμού της Θεσσαλονίκης. Η πυρίκαυστος ζώνη αποτελεί το αντικείμενο του νέου σχεδίου της δημαρχίας, που επιβάλλει μεγάλους και ευθείς δρόμους, με ορθογώνιες νησίδες και τετράγωνες πλατείες. Η εφαρμογή του νέου ομοιόμορφου σχεδιασμού αλλάζει τις συνοικίες που πλήγηκαν περισσότερο και οι οποίες είχαν σχηματίσει στο πέρασμα των αιώνων μικρούς απομονωμένους και εσωστρεφείς κόσμους.

Γερολύμπου Α.-Κολωνάς Β., 1850-1918. Η "πόλη των Εβραίων" και η αφύπνιση των Βαλκανίων, εκδ. Εκάτη, 1994

Στα χρόνια που ακολουθούν υλοποιούνται τα σχέδια που είχαν καθυστερήσει

Στα χρόνια που ακολούθησαν πραγματοποιήθηκαν όλα τα σχέδια που είχαν καθυστερήσει, παραμένοντας στα χαρτιά. Η υλοποίηση του σχεδίου του 1889 και η δημιουργία νέων δρόμων και άλλων υποδομών βελτιώνουν σημαντικά την καθημερινή ζωή. Το 1890, η Θεσσαλονίκη φωτίζεται με γκάζι και δημιουργείται ένα στοιχειώδες αποχετευτικό δίκτυο. Το 1893, η πόλη αποκτά δίκτυο παροχής πόσιμου νερού. Τον ίδιο χρόνο εγκαινιάζεται μια υπηρεσία παροχής συγκοινωνιών: τραμ που τα κινούν άλογα (έγιναν ηλεκτροκίνητα το 1907), ενώ μικρά καραβάκια συνδέουν το κέντρο με τα προάστια. Τα έργα εξωραϊσμού που άρχισαν κατά τη διάρκεια της προηγούμενης δεκαετίας πολλαπλασιάζονται. Μικρές πλατείες και δημόσιοι κήποι εμφανίζονται στο παλιό κέντρο. Οι κεντρικοί δρόμοι φυτεύονται με ακακίες, ενώ στα πολυσύχναστα μέρη τοποθετούνται βρύσες και μαρμάρινα κιόσκια.

Γερολύμπου Α.-Κολωνάς Β., 1850-1918. Η "πόλη των Εβραίων" και η αφύπνιση των Βαλκανίων, εκδ. Εκάτη, 1994

Παραλία 1912-13

Παπαγιαννόπουλος Απ., Ιστορία της Θεσσαλονίκης, εκδ.Ρέκος, Θεσσαλονίκη 1993(2).

Δυο πρόσωπα που υπήρξαν μεγάλοι εκσυγχρονιστές της πόλης

Ανάμεσα στους Οθωμανούς, μετά τον Σαμπρί πασά, εμφανίζονται δύο πρόσωπα που υπήρξαν μεγάλοι εκσυγχρονιστές της πόλης: ο Γκαλίπ πασάς, ο βαλής με την απεριόριστη εξουσία στο βιλαέτι της Θεσσαλονίκης, που κατάφερε να εξασφαλίσει τη συνέχιση των σχεδίων, παρεμβαίνοντας αποφασιστικά κάθε φορά που διάφορα προβλήματα απειλούσαν τις εργασίες που είχαν ανακοινωθεί. Με την αναχώρηση του Γκαλίπ, η διαδοχή εξασφαλίζεται με τον ντονμέ Χαμντί μπέη, έναν επιχειρηματία που συνδέεται με Βέλγους τραπεζίτες και ο οποίος είναι ιδιοκτήτης μεγάλων εκτάσεων στις δυο άκρες της πόλης και επικεφαλής όλων των εργασιών υποδομής της Θεσσαλονίκης (εταιρίες υδάτων, τραμ, φωτισμού με γκάζι). Σύνειψε ένα δάνειο 60.000 τουρκικών λιρών και ανέλαβε την τεράστια επιχείρηση "να στολίσει και να εξωραΐσει την πόλη, να χαράξει νέους δρόμους και να αγοράσει πλοιάρια, για να μεταφέρει τις βρομιές μακριά από τον αστικό χώρο" (εφημερίδες της Θεσσαλονίκης).

Γερολύμπου Α.-Κολωνάς Β., 1850-1918. Η "πόλη των Εβραίων" και η αφύπνιση των Βαλκανίων, εκδ. Εκάτη, 1994

Το λιμάνι πριν την επέκταση, 1904

Ζαφείρης Χρ., Θεσσαλονίκης Εγκόλπιον, εκδ. Εξάντας, Αθήνα 1997

Τα δυο περίπτερα στο λιμάνι

Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος Πολιτιστικό Κέντρο Βορ. Ελλάδος, Η Θεσσαλονίκη στο μεταίχμιο δύο αιώνων Προσέγγιση στην πόλη μέσα από παλιές καρτ ποστάλ(1896-1913).

Άποψη του λιμανιού της Θεσσαλονίκης

Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος Πολιτιστικό Κέντρο Βορ. Ελλάδος, Η Θεσσαλονίκη στο μεταίχμιο δύο αιώνων Προσέγγιση στην πόλη μέσα από παλιές καρτ ποστάλ (1896-1913).

Η οδός Εγνατία

Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος Πολιτιστικό Κέντρο Βορ. Ελλάδος, Η Θεσσαλονίκη στο μεταίχμιο δύο αιώνων Προσέγγιση στην πόλη μέσα από παλιές καρτ ποστάλ (1896-1913).

Η οδός Σαμπρή πασά

Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος Πολιτιστικό Κέντρο Βορ. Ελλάδος, Η Θεσσαλονίκη στο μεταίχμιο δύο αιώνων Προσέγγιση στην πόλη μέσα από παλιές καρτ ποστάλ (1896-1913).

Η οδός Εξοχών

Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος Πολιτιστικό Κέντρο Βορ. Ελλάδος, Η Θεσσαλονίκη στο μεταίχμιο δύο αιώνων Προσέγγιση στην πόλη μέσα από παλιές καρτ ποστάλ (1896-1913).

Αρχή Λεωφόρου Εξοχών

Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος Πολιτιστικό Κέντρο Βορ. Ελλάδος, Η Θεσσαλονίκη στο μεταίχμιο δύο αιώνων Προσέγγιση στην πόλη μέσα από παλιές καρτ ποστάλ(1896-1913).

Άποψη κατασκευής λιμανιού

Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος Πολιτιστικό Κέντρο Βορ. Ελλάδος, Η Θεσσαλονίκη στο μεταίχμιο δύο αιώνων Προσέγγιση στην πόλη μέσα από παλιές καρτ ποστάλ (1896-1913).

Έργα μετά τα μέσα του 19ου αιώνα

Στην περίοδο μετά τα μέσα του 19ου αιώνα ανήκουν μερικά έργα στη Θεσσαλονίκη, που άλλαξαν κυριολεκτικά την πολεοδομική και αρχιτεκτονική της φυσιογνωμία, που επί αιώνες είχε παραμείνει αναλλοίωτη. Από τα έργα αυτά το σημαντικότερο ίσως ήταν η κατεδάφιση ενός τμήματος των δυτικών και ανατολικών πεδινών τειχών, η ισοπέδωση των παραθαλάσσιων οχυρώσεων (με την εξαίρεση του παραθαλάσσιου συγκροτήματος του Λευκού Πύργου ) και η κατασκευή της προκυμαίας, η διαπλάτυνση και η λιθόστρωση (1868-1879) του κεντρικού " μεγάλου δρόμου", της σημερινής Εγνατίας, της Τσιμισκή και των κάθετων αξόνων Σαμπρί πασά (σημερινή Βενιζέλου) και Αγίας Σοφίας, και η κατασκευή της λεωφόρου Χαμιντιέ ( Εθνικής Αμύνης). Ανάλογης σημασίας ήταν οι πολεοδομικές αλλαγές στο ιστορικό κέντρο της πόλης, γύρω από την Αγία Σοφία και τη Μητρόπολη. Ο ανασχεδιασμός αυτός - που έγινε αμέσως μετά την πυρκαγιά του 1890- απλώθηκε σε μια έκταση 20 περίπου εκταρίων που περικλειόταν από την Εγνατία και την προκυμαία. Παράλληλα άρχισε και η οικοδόμηση κρατικών και ιδιωτικών κτιρίων, σχολείων , νοσοκομείων, ναών κ.α. με εκλεκτικιστικούς, νεοκλασικιστικούς και δυτικότροπους αρχιτεκτονικούς τύπους , που μεταμόρφωσαν σιγά - σιγά την εικόνα των ανατολικών κυρίως συνοικιών. Κυρίαρχη θέση στον οικοδομικό εκείνο οργασμό κέρδισε ο ιταλός αρχιτέκτονας Vitaliano Poseli, σχεδιαστής μερικών από τα σημαντικότερα κτίσματα της Θεσσαλονίκης του 19ου και των αρχών του 20ού αιώνα. Ο συνδυασμός του νέου και δυτικοποιημένου με το παραδοσιακό "ανατολίτικο" - συνηθισμένος στην ιστορία της Θεσσαλονίκης- υπογραμμίζεται ανάγλυφα με τη συνύπαρξη, από το ένα μέρος, των καινούριων και μεγαλόπρεπων "μεγάρων" και "επαύλεων" με τα παλιά, ξύλινα συνήθως σπίτια με τους τσατμάδες και τα σαχνισιά, των ανοιχτών, λιθόστρωτων " λεωφόρων " με τα στενοσόκακα, των οργανωμένων δημόσιων πάρκων με τις ανοιχτές " αλάνες" και τους αμπελώνες.

Χασιώτης Ι.Κ., "Η πρώτη μετά την πρώτην: Αναζητώντας διαχρονικά χαρακτηριστικά και τομές στην ιστορία της Θεσσαλονίκης"στο   Χασιώτης Ι.Κ,, Τοις Αγαθοίς βασιλεύουσα Θεσσαλονίκη, εκδ. Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη 1997, σ.11-43.

Κεντρική οδός αρχές του 20ου αιώνα

Παπαγιαννόπουλος Απ., Ιστορία της Θεσσαλονίκης, εκδ.Ρέκος, Θεσσαλονίκη 1993(2).

Χασιώτης Ι., Τοις Αγαθοίς Βασιλεύουσα, εκδ. Παρατηρητής Θεσσαλονίκη, 1997

Η μεταμόρφωση της Θεσσαλονίκης

Η μεταμόρφωση της Θεσσαλονίκης επιβλήθηκε από απρόβλεπτους παράγοντες: από τη μεγάλη και καταστροφική πυρκαγιά της 5/18 Αυγούστου 1917. Η πυρκαγιά αποτέφρωσε 120 εκτάρια, καταστρέφοντας τον "ανατολίτικο" χαρακτήρα του μεγαλύτερου τμήματος του κέντρου της πόλης και ως ένα βαθμό, και τη συνολική παραδοσιακή της διάρθρωση. Η ελληνική κυβέρνηση έσπευσε να αξιοποιήσει την καταστροφή, για να υπερκεράσει τα εγγενή προβλήματα του ιδιόμορφου ιδιοκτησιακού καθεστώτος, που είχε κληροδοτήσει η τουρκοκρατία, και να επιτύχει ταυτόχρονα και την πολεοδομική αναγέννηση της πόλης και τον κοινωνικό και οικονομικό της εκσυγχρονισμό. Για τον σκοπό αυτό συγκρότησε Διεθνή Επιτροπή Σχεδιασμού υπό τον γάλλο αρχιτέκτονα E. Hebrard. Το νέο ρυμοτομικό σχέδιο, ακολουθώντας τις τότε κυρίαρχες τάσεις της σύγχρονης πολεοδομίας, προσπάθησε από το ένα μέρος, να επαναφέρει στη Θεσσαλονίκη τις κλασικές χαράξεις (με τους κάθετους οδικούς άξονες και τις διαγώνιους, τη γεωμετρική ομοιογένεια των οικοδομικών τετραγώνων, την εστιακή λειτουργία των δημόσιων κτιρίων και των μνημείων κ.λ.π) και, από το άλλο, να την απαλλάξει από τις ακανόνιστες και λαβυρινθώδεις συνοικίες της οθωμανικής περιόδου.

Χασιώτης Ι.Κ., "Η πρώτη μετά την πρώτην: Αναζητώντας διαχρονικά χαρακτηριστικά και τομές στην ιστορία της Θεσσαλονίκης"στο   Χασιώτης Ι.Κ,, Τοις Αγαθοίς βασιλεύουσα Θεσσαλονίκη, εκδ. Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη 1997, σ.11-43.