ΕΡΓΑ ΕΞΩΡΑΪΣΜΟΥ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ
ΤΟ ΠΑΝΟΡΑΜΑ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ
Στις αρχές του αιώνα η παλιά πόλη είχε ήδη αποκαταστήσει την άμεση επαφή της με τη θάλασσα. Τα παραθαλάσσια τείχη είχαν γκρεμιστεί το 1867, και από το 1874 είχε αρχίσει η επιχωμάτωση με τα οικοδομικά υλικά των τειχών και τη διευθέτηση της προκυμαίας για τη διέλευση του τραμ. Στις αρχές του 20 αιώνα ήταν ήδη διαμορφωμένη η προκυμαία της, αρχικά με αποθήκες και εργαστήρια, και στα τέλη του 19ου αιώνα χτίστηκαν ξενοδοχεία και σύγχρονες κατοικίες.
Βαφόπουλος Γ.Θ., Το Παραμύθι της Θεσσαλονίκης, εκδ. Παρατηρητής, 1992
Άποψη της πόλης από τον Θερμαϊκό
Ο επισκέπτης που εισερχόταν στις αρχές του αιώνα ατμοπλοϊκώς από τον Θερμαϊκό στο λιμάνι, εντυπωσιαζόταν από το κλιμακωτό πανόραμα της πόλης, το Επταπύργιο, το διαβόητο Γεντί Κουλέ, τα κάστρα, τους μιναρέδες των τζαμιών, τα σπίτια με τα καφασωτά και τα μεγάλα παράθυρα που κατεβαίνουν αμφιθεατρικά ως την παραλία. Στην ίσαλο ζώνη της προκυμαίας αντίκριζε σειρά από εργοστάσια, σπίτια και ξενοδοχεία, από τα σφαγεία, δίπλα στον κήπο του Μπεχτσιναρ, το ζυθοποιείο “Νάουσα”, το εργοστάσιο φωταερίου, το ξενοδοχείο “Όλυμπος” στην πλατεία Ελευθερίας, την ιχθυαγορά στη θέση όπου χτίστηκαν διαδοχικά τα ξενοδοχεία “Σπλέντιτ” και “Μεντιτερανέ”, το εντυπωσιακό με την επαναλαμβανόμενη οξυκόρυφη στέγη και την υψηλή καμινάδα του νηματουργείου Σαία, σειρά διώροφων και τριώροφων σπιτιών και ξενοδοχείων ως τον Λευκό Πύργο, που διατηρούσε ακόμη το τετράγωνο περιτείχισμά του. Έξω από τα τείχη προς την Καλή Μεριά δέσποζαν οι στρατώνες του Γ’ Σώματος Στρατού, οι Πύργοι των Εξοχών, το αρχοντικό Μιχαηλίδη, τα σπίτια του Οσμάν Αλή Βέη, το μετέπειτα ορφανοτροφείο “Μέλισσα” και Χαφήζ Μπέη, αργότερα Σχολή Τυφλών, η βίλα του Αχμέτ Καπαντζή, το κεραμοποιείο Αλλατίνι κοντά στο χείμαρρο του Κυβερνείου, ο μύλος και η βίλα Αλλατίνι στο Ντεπό.
Το 1900 ήδη η πόλη απλωνόταν κατά μήκος της ανατολικής ακτής του Θερμαϊκού με απώτερο όριο τη βίλα του Καρόλου Αλλατίνι στο λόφο του Ντεπό. Πλούσιοι Έλληνες, Εβραίοι, Τούρκοι, ντονμέδες και Ευρωπαίοι έμποροι έχτισαν κοντά στη θάλασσα και κατά μήκος της οδού των Εξοχών σε εκλεκτικιστικό ρυθμό κομψά αρχοντικά, κριτήριο πλούτου και ένταξης των ενοίκων τους στην κυρίαρχη πολυεθνική οικονομική και κοινωνική τάξη της πόλης.
Βαφόπουλος Γ.Θ., Το Παραμύθι της Θεσσαλονίκης Το Παραμύθι της Θεσσαλονίκης, εκδ. Παρατηρητής, 1992
Η πυρκαγιά του 1917
Στις 18 Αυγούστου του 1917 εκδηλώθηκε η μεγαλύτερη πυρκαγιά στην ιστορία της πόλης, που κατέστρεψε τον ιστορικό πυρήνα του εντός των τειχών πολεοδομικού συγκροτήματος και αποτέλεσε την αφορμή για την “εκ βάθρων” πολεοδομική και αρχιτεκτονική αναμόρφωση της Θεσσαλονίκης. Σε λιγότερο από δύο εικοσιτετράωρα η πυρκαγιά κατέκαψε 120 εκτάρια με σπίτια, καταστήματα και θρησκευτικά και κοινωνικά ιδρύματα ( εκκλησίες, τζάμια και συναγωγές), αφήνοντας άστεγους πάνω από 70.000 πυροπαθείς, από τους οποίους το 80 % ήταν Εβραίοι.
Βαφόπουλος Γ.Θ., Το Παραμύθι της Θεσσαλονίκης Το Παραμύθι της Θεσσαλονίκης, εκδ. Παρατηρητής, 1992
ΤΡΑΜ - ΣΥΝΤΡΙΒΑΝΙ
Στις δυο μεγάλες κεντρικές αρτηρίες της Θεσσαλονίκης είχαν αρχίσει τότε να κυκλοφορούν τα καινούρια ηλεκτρικά τραμ της βελγικής εταιρίας. Έτρεχαν με σκαμπανεβάσματα πάνω στις σιδερένιες ράγες και ξεκούφαιναν τον κόσμο με το θόρυβο και με τα συνεχή καμπανίσματα των οδηγών τους. Η μια γραμμή άρχιζε από το Ντεπό, την αποθήκη δηλαδή ή το αμαξοστάσιο των τραμ και διέσχιζε κατά μήκος ολόκληρη την πόλη, ως την πλατεία Ελευθερίας, περνώντας από την παραλιακή λεωφόρο. Η άλλη διέσχιζε ολόκληρη την Εγνατία, αρχίζοντας από το Συντριβάνι και τελειώνοντας στο Μπεχτσινάρ, που είχε ονομαστεί "Κήπος Πριγκήπων". Συντριβάνι λέγεται και σήμερα ακόμη η πλατεία, όπου διασταυρώνεται η Εγνατία με τη λεωφόρο Εθνικής Αμύνης. Εκεί τον καιρό εκείνο ήταν στημένη μια ψηλή μαρμάρινη κρήνη, με τρεις μεγάλους κρουνούς, που άδειαζαν το νερό τους μέσα σε μια επίσης μαρμάρινη κυκλική γούρνα. Όταν είχαν γίνει τα εγκαίνια του "Συντριβανιού", οι Τούρκοι, αντί για νερό, είχαν διοχετεύσει χρωματισμένο σερμπέτι κι όλος ο κόσμος έτρεχε να πιει το γλυκό εκείνο υγρό, παίρνοντάς το μέσα σε μπρούτζινα τάσια. Το παλιό εκείνο συντριβάνι, που είχε, πριν από μερικά χρόνια, απομακρυνθεί από την πλατεία, ξαναστήθηκε πάλι πρόσφατα στην πρωτινή του θέση.
Βαφόπουλος Γ.Θ., Το Παραμύθι της Θεσσαλονίκης Το Παραμύθι της Θεσσαλονίκης, εκδ. Παρατηρητής, 1992
Η περιοχή των Εξοχών
Ανατολικά, έξω από τα τείχη προς τις Εξοχές, μετά την κατεδάφιση των ανατολικών τειχών με τις ενσωματωμένες ελληνιστικές στήλες, το 1886 και μάλιστα μετά τη σιδηροδρομική σύνδεση με την Ευρώπη το 1888 και την εγκατάσταση μόνιμης γραμμής τραμ Ντεπό-Σιδηροδρομικός σταθμός, το 1895, ξεχύνονται και χτίζουν σπίτια και βίλες, αφελληνίζοντας το ύφος της πόλης, κατά τον Κωστή Μοσκώφ, αρκετοί ευκατάστατοι Έλληνες, Τούρκοι, Ντονμέδες-οι εξισλαμισμένοι Εβραίοι του προφήτη τους Σαμπατάι Σεβί-, Φράγκοι, Αυστριακοί και Ιταλοί που πλουτίζουν από τις οικονομικές δραστηριότητες στη μεταπρατική πόλη και την προσφορά τεχνογνωσίας στο Οθωμανικό κράτος για τον εκσυγχρονισμό της Θεσσαλονίκης.
Αρχιτεκτονικά πρότυπα
Οι περισσότερες διώροφες βίλες των Εξοχών μεταφέρουν αρχιτεκτονικά πρότυπα και διακοσμητικά μοτίβα από ευρωπαϊκές περιοχές με τις οποίες οι ιδιοκτήτες τους συναλλάσσονταν εμπορικά και επηρεάζονταν ιδεολογικά. Είναι τα σπίτια των μεταπρατών κατοίκων της πόλης, ανάμεσα στα μπλοκ των πολυκατοικιών, της κομπραδόρικης κοινωνίας, όπως είχε μεταμορφωθεί τον τελευταίο καιρό η Θεσσαλονίκη (πριν από την ένταξή της στο ελληνικό κράτος). Στην πόλη, διάσημο πεδίο μάχης ιδεολογικών και εθνικών διενέξεων της Βαλκανικής, όπου συνωστίζονταν πράκτορες όλων των εθνών που εποφθαλμιούσαν τη Θεσσαλονίκη για φυσική τους διέξοδο στο Αιγαίο και οικονομικών εμπορικών επιδράσεων, η αρχιτεκτονική των σπιτιών της υπήρξε χώρος ιδεολογικής σύγκρουσης και προβολής. Μια ομάδα σπιτιών με οξυκόρυφες στέγες, όπως η ρημαγμένη σαν τους τελευταίους ενοίκους της βίλα Μπιάνκα στο Ντεπό και η βίλα Καπαντζή που στέγασε κατά καιρούς νατοϊκούς και ερυθροσταυρίτες, μεταφέρουν την επίδραση της αυστρογερμανικής αρχιτεκτονικής. Άλλα σπίτια και νοσοκομεία των εθνικών κοινοτήτων, το γκρεμισμένο Θεαγένειο, το ιταλικό μετέπειτα Λοιμωδών, το εβραϊκό του δωρητή Χιρς που λειτουργεί ως Ιπποκράτειο, το ρωσικό, πρώην Κρατικό μαιευτήριο, ακολουθούν τη νεοκλασική με εκλεκτικιστικά σχήματα, αρχιτεκτονικά στοιχεία δηλαδή απ' όλες τις βιωμένες και σύγχρονες αρχιτεκτονικές μορφές της Ευρώπης.
Το τμήμα που παρέμεινε και ολοκληρώθηκε ως την Εγνατία, σύμφωνα με τα σχέδια του Έρνεστ Εμπράρ που ανέλαβε, επικεφαλής διεθνούς ομάδας πολεοδόμων και μηχανικών, την ανέγερση της πυρίκαυστης ζώνης μετά την πυρκαγιά του 1917 είναι η πλατεία και η οδός Αριστοτέλους, που αποτελεί πια μνημειακό σύνολο της πόλης, είναι συμφυρμός στοιχείων από τις αραβικές στοές του Μαρόκου, την πλατεία Ριβολί του Παρισιού, τα βυζαντινά κιονόκρανα και τα στηθαία των εκκλησιών της πόλης.
Ζαφείρης Χ., Θεσσαλονίκης Τοπογραφία, εκδ. Παρατηρητής, 1990.
Πάρκο στον κήπο του Μπεχτσινάρ
Το πρόγραμμα της επέμβασης συμπληρωνόταν με τη δημιουργία ενός δημόσιου πάρκου στην περιοχή του κήπου Μπεχτσινάρ, η οποία, με τις νέες διευθετήσεις και δεσμεύσεις εδαφών για τους σιδηροδρόμους, εντασσόταν οργανικά πλέον στο διευρυνόμενο αστικό χώρο. Φαίνεται πως το πάρκο αυτό είχε τελειώσει ήδη το 1870, ενώ αντίθετα και παρά τις πολυάριθμες βιβλιογραφικές αναφορές, καμία ιδιαίτερη μνεία δε γίνεται για διεύρυνση και ευθυγράμμιση του βασικού κάθετου δρόμου, της οδού Σαμπρί πασά, ο οποίος είχε υποστεί επεμβάσεις το 1859 κατά την επίσκεψη του σουλτάνου. Ωστόσο αναμφίβολα οφείλονται στον Σαμπρί οι τελικές διαπλατύνσεις του δρόμου αυτού δίπλα στη νέα προκυμαία, που κατέληξαν στη διαμόρφωση της "πλατείας" Ελευθερίας στη θέση του γκρεμισμένου παραθαλάσσιου τείχους και οι οποίες ολοκλήρωσαν την εικόνα ενός σημαντικού εμπορικού δρόμου, προσφέροντάς τους πιο ζωντανούς χώρους αναψυχής της "μοντέρνας" Θεσσαλονίκης.##
Η πλατεία Ελευθερίας
Η πλατεία Ελευθερίας, το κέντρο της κοινωνικής και κοσμικής ζωής της Θεσσαλονίκης, στην πραγματικότητα δεν είναι παρά μια προέκταση της οδού Σαμπρί πασά, στο ύψος της προκυμαίας. Εξάλλου η γειτνίαση της προκυμαίας με τη γαλλική συνοικία, την κάνει την πλέον πολυσύχναστη περιοχή της πόλης. Εκεί βρίσκονται τα καφενεία της μόδας, όπως το Φλόκα και το Κρυστάλ, καθώς και μια σειρά από σύγχρονα ξενοδοχεία: το Grand Hotel d' Angleterre, Olympos Palace, Royal, Hotel de Rome. Πρόκειται για τα πιο γοητευτικά ξενοδοχεία και αυτά που αναφέρονται συχνότερα στους οδηγούς Joanne, Baedecker. Στην προκυμαία το Splendid Palace, που χτίστηκε το 1908, εκφράζει το θρίαμβο του εκλεκτισμού και φανερώνει το πάθος της εποχής για τις διακοσμητικές λεπτομέρειες και την αποικιακή αρχιτεκτονική.
Γερολύμπου Α.- Κολωνάς Β., "Μια κοσμοπολίτικη πολεοδομία", Θεσσαλονίκη, 1850-1918. Η "πόλη των Εβραίων" και η αφύπνιση των Βαλκανίων, εκδ. Εκάτη, 1994, σ. 171-189.
Ο ΚΗΠΟΣ ΚΑΙ ΤΟ ΘΕΑΤΡΟ ΤΟΥ ΛΕΥΚΟΥ ΠΥΡΓΟΥ
Από το 1905 το ενδιαφέρον μετατοπίζεται από τον ίδιο τον λευκό πύργο στον παρακείμενο κήπο, με τις εγκαταστάσεις αναψυχής [εστιατόριο, αιθουσες συγκεντρώσεων κτλ]. Ο χώρος γίνεται έτσι το επίκεντρο της κοσμικής αλλά και της πολιτικής και καλλιτεχνικής ζωής της Θεσσαλονίκης . Ο κήπος διαμορφώθηκε στο κομμάτι γης , το οποίο δημιουργήθηκε μετά την έμπληση της θάλασσας στον κόλπο του Πύργου. Περιβαλλοταν από ξύλινες αποθήκες, οι οποίες είχαν κατασκευαστεί στον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο.Το 1906 ,τον κήπο του Λευκού Πύργου νοίκιασαν εβραίοι επιχειρηματίες. Πραγματοποιήθηκε εκεί μια βουλγαρική εκδήλωση ,την οποίαν διελυσαν δυαμικά Έλληνες .Το 1907 νοικίαζει τον κήπο του Λευκού Πύργου ο επιχειρηματίας Ρώμπαπας.Τον Ιανουάριο του 1913 λειτουργούσε κινηματογράφος στον κήπο του Λευκού Πύργου .
Αναστασιάδης Γ. - Χεκίμογλου Ε., ., Η μάχη της μνήμης, εκδ. University Studio Press, Θεσσαλονίκη 1997
Αρχιτεκτονικές αρχαιοελληνικές μνήμες
Μπροστά σ' αυτήν την τάση προβολής της εθνικής συνείδησης μέσα από την αρχιτεκτονική, οι Έλληνες της Θεσσαλονίκης και προπαντός το ελληνικό κράτος αποτυπώνουν στα σχολεία τους και το προξενείο τους κοντά στη Μητρόπολη, το σημερινό μουσείο του Μακεδονικού Αγώνα, αρχιτεκτόνημα του Έρνεστ Τσιλέρ, τις αρχαιοελληνικές αρχιτεκτονικές μνήμες με τα αρχαιοπρεπή αετώματα και ανάγλυφα.
Ζαφείρης Χ., Θεσσαλονίκης Τοπιογραφία, εκδ. Παρατηρητής, 1990.
Άποψη της πόλης από το λιμάνι και σιδηροδρομικός σταθμός
Μπροστά από την πόλη απλώνεται σε ένα ωραίο τόξο σε σχήμα ημισέλινου το λιμάνι της Θεσσαλονίκης με τα βαθιά του νερά, όπου είναι αγκυροβολημένα μερικά ατμόπλοια, πολλά ιστιοφόρα, τα περρισότερα με την ελληνική σημαία-με τον σταυρό, σε γαλανόλευκο φόντο που θυμίζει την(!)βαυαρική προέλευσή της και τον διωγμένο βασιλέα Όθωνα, έπειτα πολλές τούρκικες βάρκες και καίκια που κινούνται ζωηρά εδώ κι εκεί ή γλυστράνε σα βέλη πάνω από τα βαθυγάλανα κύματα όμοια σαν τους γλάρους και τους γύπες που γεμίζουν τον αέρα. Στην παραλία όπου έχουν γκρεμίσει το τείχος με τις πολεμίστρες βρίσκονται τα καφενεία,τα α θέατρα και περιφέρονται ντυμένοι στα πιο απίθανα πολύχρωμα κουρέλια Βούλγαροι, Έλληνες, Εβραίοι, Τούρκοι και ανάμεσά τους που και που να και ένας “φράγκος” που τον ξεχωρίζει κανείς απ’το στητό παράστημά του και το τσιλίντρο ή το καβουράκι που φοράει αντί τουρμπάνι, φέσι, ή άλλο κάλυμμα της κεφαλής. Έπειτα έρχεται το κεντρικό τελωνείο όπου ο Τούρκος πόλισμαν ζητάει να δει το διαβατήριό σου το οποίο φυσικά δεν μπορεί να διαβάσει, γι’ αυτό και παραιτείται μ’ ευχαρίστηση της προσπάθειας έναντι της γλώσσας που είναι περισσότερο κατανοητή, δηλαδή του μπαχτσίς. Και τέλος ο σιδηροδρομικός σταθμός στη δυτική άκρη της πόλης, χτισμένος πέρα μακριά προς την κοιλάδα του βαρδάρη απ’ όπου πάει ο σιδηρόδρομος προς τη νότια Βοσνία. Και ανάμεσα στο σταθμό και την παραλία ένας δημόσιος κήπος βαλμένος με πολύ γούστο απ’ όπου έχει κανείς μια θαυμάσια θέα του κόλπου, του λιμανιού, της πόλης και της οροσειράς του Χορτιάτη κι όπου μπορεί κανείς να κάνει περιπάτους με μεγαλύτερη ευχαρίστηση αφού οι ντόπιοι αποφεύγουν να χρησιμοποιούν το πάρκο και τις εγκαταστάσεις του.
Ενεπεκίδης Π. Κ., Η Θεσσαλονίκη στα 1875-1912, εκδ.Κυριακίδη, Θεσ/νίκη 1988.
Επέκταση παλιάς παραλίας 1903
Αναστασιάδης Γ., Χεκίμογλου Ε., Όταν η Θεσσαλονίκη μπήκε στον 20ο αιώνα, εκδ. University Studio Press, Θεσσαλονίκη 2000.
H λεωφόρος των εξοχών (Παρασκευοπούλου)
Αναστασιάδης Γ., Χεκίμογλου Ε., Όταν η Θεσσαλονίκη μπήκε στον 20ο αιώνα, εκδ. University Studio Press, Θεσσαλονίκη 2000.
Αρχή της Εγνατίας από το Βαρδάρη
Αναστασιάδης Γ., Χεκίμογλου Ε., Όταν η Θεσσαλονίκη μπήκε στον 20ο αιώνα, εκδ. University Studio Press, Θεσσαλονίκη 2000.
Παραλία 1900-1910
Αναστασιάδης Γ., Χεκίμογλου Ε., Όταν η Θεσσαλονίκη μπήκε στον 20ο αιώνα, εκδ. University Studio Press, Θεσσαλονίκη 2000.
Πύργος 1900-1910
Αναστασιάδης Γ., Χεκίμογλου Ε., Όταν η Θεσσαλονίκη μπήκε στον 20ο αιώνα, εκδ. University Studio Press, Θεσσαλονίκη 2000.
Το περίπτερο στον κήπο Μπεχτσινάρ
Αναστασιάδης Γ., Χεκίμογλου Ε., Όταν η Θεσσαλονίκη μπήκε στον 20ο αιώνα, εκδ. University Studio Press, Θεσσαλονίκη 2000.
Πλατεία Ελευθερίας
Βακαλόπουλος Α., Αναμνήσεις από την παλιά Θεσσαλονίκη, εκδ. Μαλλιάρης Παιδεία, Θεσσαλονίκη 1993(2).
Η μητρόπολη
Ζαφείρης Χρ., Θεσσαλονίκης Εγκόλπιον, εκδ. Εξάντας, Αθήνα 1997
Το Συντιβάνι
Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος Πολιτιστικό Κέντρο Βορ. Ελλάδος, Η Θεσσαλονίκη στο μεταίχμιο δύο αιώνων Προσέγγιση στην πόλη μέσα από παλιές καρτ ποστάλ(1896-1913).
Πεδίο του Άρεως
Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος Πολιτιστικό Κέντρο Βορ. Ελλάδος, Η Θεσσαλονίκη στο μεταίχμιο δύο αιώνων Προσέγγιση στην πόλη μέσα από παλιές καρτ ποστάλ(1896-1913).
Η αρχή της οδού Εξοχών
Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος Πολιτιστικό Κέντρο Βορ. Ελλάδος, Η Θεσσαλονίκη στο μεταίχμιο δύο αιώνων Προσέγγιση στην πόλη μέσα από παλιές καρτ ποστάλ (1896-1913).
Η αλάνα Διοικητηρίου μετά το 1917
Ζαφείρης Χρ., Παπατζήκας Αρ., Εν Θεσσαλονίκη 1900-1960, εκδ. Εξάντας, Αθήνα 1994.
Αλάνα στην Αρχαιολογικού Μουσείου
Ζαφείρης Χρ., Παπατζήκας Αρ., Εν Θεσσαλονίκη 1900-1960, εκδ. Εξάντας, Αθήνα 1994.
'Ανω Πόλη αρχές του 20ου αιώνα
Παπαγιαννόπουλος Απ., Ιστορία της Θεσσαλονίκης, εκδ.Ρέκος, Θεσσαλονίκη 1993(2).
'
Ανω Πόλη 1911-12
Παπαγιαννόπουλος Απ., Ιστορία της Θεσσαλονίκης, εκδ.Ρέκος, Θεσσαλονίκη 1993(2).
Πανόραμα Θεσσαλονίκης
Παπαγιαννόπουλος Απ., Ιστορία της Θεσσαλονίκης, εκδ.Ρέκος, Θεσσαλονίκη 1993(2).
Πλατεία Ελευθερίας 1912-13
Παπαγιαννόπουλος Απ., Ιστορία της Θεσσαλονίκης, εκδ.Ρέκος, Θεσσαλονίκη 1993(2).
