Τα μουσεία δεν είναι καθόλου αθώα πράγματα
Η διάλεξη αυτή δόθηκε στο Μακεδονικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης, στο πλαίσιο της προετοιμασίας εκπαιδευτικής εκδρομής που οργάνωσε το Μουσείο στο Βερολίνο.
Της διάλεξης είχε προηγηθεί συνοπτική ενημέρωση για το Jüdisches Museum του D. Libeskind στο Βερολίνο
Στο πλαίσιο αυτής της προπαρασκευαστικής σας ενημέρωσης για όσα θα δείτε, θα ήθελα, με αφορμή το Ιουδαϊκό Μουσείο του Βερολίνου, να σας μιλήσω τόσο γι’ αυτό, όσο και για όλα τα Μουσεία που θα επισκεφτείτε.
Ο τίτλος της σύντομης ομιλίας μου είναι «Τα μουσεία δεν είναι καθόλου αθώα πράγματα.»
Γιατί, εκ πρώτης όψεως, τα μουσεία μοιάζουν ίσως αθώα. Μας δείχνουν τις συλλογές τους, και οι συλλογές τους αποτελούνται από πράγματα. Με το παράδειγμα του Ιουδαϊκού Μουσείου θέλω λοιπόν να σας πω ότι τα μουσεία (δεν) μας δείχνουν πράγματα, όσο και ο έντυπος και ο ηλεκτρονικός τύπος (δεν) μας δείχνουν γεγονότα.
Όπως λοιπόν κανείς, διαβάζοντας εφημερίδα και βλέποντας τηλεόραση, πρέπει να διαβάζει ανάμεσα από τις γραμμές, πίσω από τις γραμμές ή και έξω από τις γραμμές, έτσι μπορεί και πρέπει να κάνει ο επισκεπτόμενος ένα μουσείο.
Ας πάρουμε λοιπόν για παράδειγμα το Ιουδαϊκό.
Α. Για τον αρχιτεκτονικό και εκθεσιακό σχεδιασμό του μουσείου δεν θα ήθελα να επεκταθώ εδώ, πέρα από μια περίληψη όσων έχω γράψει σε πρόσφατο άρθρο μου: Το κτίριο είναι τυπικό προϊόν του σύγχρονου αρχιτεκτονικού star-system, με υψηλή αισθητική ποιότητα, αλλά περιφρόνηση στην ουσία του περιεχομένου του. Ο εκθεσιακός σχεδιασμός είναι κατά το πλείστον κακόγουστος, χωρίς καμία προσπάθεια συμβατοποίησης με το πνεύμα του κτιρίου.
Β. Θα μιλήσω περισσότερο για το νόημα ύπαρξης και το μήνυμα που εκπέμπει το μουσείο, το οποίο μήνυμα, όπως θα δούμε, δεν προκύπτει μόνο από το ίδιο το συγκεκριμένο μουσείο, αλλά και από τον ρόλο του στο πλέγμα μουσείων ανάλογου περιεχομένου.
Φυσικά τα παρακάτω δεν είναι μόνο δικές μου απόψεις, αλλά αντικατοπτρίζουν κριτική που ακούστηκε διεθνώς για το συγκεκριμένο αλλά και τα άλλα αντίστοιχα μουσεία.
Ας δούμε λοιπόν, εσείς που θα επισκεφτείτε αυτό το μουσείο, με πόσους τρόπους θα μπορούσατε να δείτε παρουσιασμένο το ίδιο αντικείμενο - και πράγματι μπορείτε να το βιώσετε επισκεπτόμενοι αντίστοιχα μουσεία σε άλλες πόλεις και χώρες. ‘Η αλλιώς, πόσα ερωτήματα μπορείτε να θέσετε για το ίδιο εκθεσιακό θέμα.
1. Πρώτα απ’ όλα είναι προφανές, ότι δεν είναι μόνο δικαιολογημένη αλλά και επιβεβλημένη η ύπαρξη ενός μουσείου για ένα ιστορικό γεγονός τόσο συνταρακτικό, όσο η συστηματική εξαφάνιση από τους Ναζί ενός ολόκληρου λαού, 6 εκατομμυρίων Εβραίων. Η μουσειακή του παρουσίαση μας συγκλονίζει και μας διδάσκει.
2. Τι, αλήθεια μας, διδάσκει; Τι μας διδάσκει - όχι μόνο το συγκεκριμένο μουσείο, αλλά οι σκέψεις που μπορούμε να κάνουμε ως προέκταση της συγκεκριμένης μουσειακής εμπειρίας; Όταν δει κανείς τα τραγικά γεγονότα με τα μάτια των ανθρώπων που τα υπέστησαν, συμπάσχει με αυτούς που αδικούνται και βέβαια τους συμπαθεί και είναι με το μέρος τους. Το ίδιο θα συνέβαινε και με ένα μουσείο π.χ. για την δουλεία, ή οποιαδήποτε άλλη μορφή καταπίεσης. 3. Βέβαια, μπορεί κανείς να θέσει στον εαυτό του το ερώτημα και να περιμένει από το μουσείο να δείξει ποιοι ήταν οι καταπιεστές, πώς σκέφτονταν, και πώς μπόρεσαν να φθάσουν στο σημείο να ξεκληρίσουν ολόκληρο λαό.
Μπαίνουμε λοιπόν σε ένα δεύτερο επίπεδο παρουσίασης και ανάγνωσης των εκθεμάτων, το ερμηνευτικό επίπεδο, το επίπεδο της κατανόησης των μηχανισμών και των διαδικασιών που οδήγησαν στο ασύλληπτο συμβάν. Και μάλιστα όταν ο αντισημιτισμός υπήρχε και σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες, αλλά μόνο στη ναζιστική Γερμανία λειτούργησε με τον συγκεκριμένο τρόπο. Η ανάγνωση αυτή διδάσκει σχετικά με τους μηχανισμούς παραγωγής της συγκεκριμένης καταπίεσης και προσπαθεί να αποτρέψει τυχόν επανάληψή της.
4. Μπορεί να υπάρξει σοβαρή κριτική για μια τόσο αυτονόητα θεμιτή, δίκαιη και πολιτικώς ορθή προσέγγιση; Κι όμως μπορεί!
Αν τα μουσεία για το εβραϊκό «Ολοκαύτωμα» μονοπωλήσουν σε Ευρώπη και Αμερική τον χώρο των μουσείων για την ανθρώπινη καταπίεση, μπορεί να υποδηλώνουν μια μονομέρεια, η οποία μπορεί να φθάσει ακόμη και σε υποψία στήριξης του Σιωνισμού.
Οι συλλογικές τύψεις για ένα τέτοιο ιστορικό γεγονός μπορεί ίσως να οδηγήσουν σε αδράνεια ή ανοχή απέναντι σε άλλα σύγχρονα ιστορικά γεγονότα. (π.χ. αποχή της Γερμανίας από κριτική για το Παλαιστινιακό, ισχυρό εβραϊκό Lobby στην Αμερική.) Μουσεία για το Ολοκαύτωμα υπάρχουν σε πολλές ευρωπαϊκές και αμερικανικές πόλεις και ο όρος Ολοκαύτωμα ταυτίστηκε τελικά με την συστηματική εξόντωση των Εβραίων από τους Ναζί.
5. Έχουν βέβαια, δυστυχώς, υπάρξει και άλλα ολοκαυτώματα. Η αποδοχή μιας κριτικής σαν την παραπάνω θα συνεπαγόταν, μαζί με την δίκαιη και επιβεβλημένη υπόμνηση της εβραϊκής τραγωδίας, να γίνεται η παραπομπή και σε άλλες αντίστοιχες τραγωδίες μειονοτήτων, όπως π.χ. της Αρμενικής, έτσι ώστε να ενεργοποιούμαστε όχι μόνο υπέρ των Εβραίων του μεσοπολέμου, αλλά υπέρ κάθε δεινοπαθούσας μειονότητας. Τέτοιο μουσείο π.χ. είναι το Μουσείο του Ολοκαυτώματος στην Ουάσιγκτον (1993), που συγκαταλέγει στα θύματα του ναζισμού και άλλες μειονότητες της μεσοπολεμικής Γερμανίας. Βέβαια το σήμα κατατεθέν του «Ολοκαυτώματος» (το μοναδικό άλλωστε με το αρχικό γράμμα κεφαλαίο) εξακολουθεί να παραπέμπει στον εβραϊκό πληθυσμό, που μπορεί να ειπωθεί ότι εξακολουθεί να παραμένει ο περιούσιος λαός της αμερικανικής και της διεθνούς συμπάθειας και υποστήριξης.
Σε κάθε περίπτωση πάντως πρόκειται ήδη για μια ουσιώδη διαφοροποίηση.
6. Μπορεί λοιπόν κανείς να προχωρήσει ακόμη περισσότερο και να αποφασίσει να δημιουργήσει ένα μουσείο όλων των τραγωδιών της καταπίεσης μειονοτήτων, όπου η εβραϊκή είναι μόνο μία από αυτές.
Τέτοιο είναι το Museum of Tolerance του Los Angeles (1993), τα εγκαίνια του οποίου χαιρέτισε ο τότε πρόεδρος των ΗΠΑ Bil Clinton (ήταν δύο χρόνια μετά τον 1ο πόλεμο του Κόλπου).
Πάντως και πάλι πρόκειται για μια κάποια διαφοροποίηση.
7. Αλλά και πάλι θα μπορούσε κανείς να ρωτήσει: Μόνο τέτοιες συστηματικές γενοκτονίες είναι οι μορφές καταπίεσης που θρυμματίζουν την ανθρώπινη αξιοπρέπεια; Η επιλεκτικά τονισμένη τους παρουσίαση δεν είναι ταυτοχρόνως μια παρέλκυση από άλλες μορφές καταπίεσης και εξόντωσης, εξίσου σημαντικές που όμως ενοχλούν και πονάνε ιδιαίτερα τον δυτικό άνθρωπο περισσότερο; Ας υποθέσουμε λοιπόν ότι υπάρχει ένας ανεξάρτητος διεθνής οργανισμός, το «Διεθνές Μουσείο της Ανθρώπινης Αξιοπρέπειας» και κάποια κράτη του επιτρέπουν να στήσει μουσεία, τα οποία μαζί με την ναζιστική εξολόθρευση των Εβραίων θα παρουσίαζαν και την τουρκική των Αρμενίων, την αμερικανική των ερυθροδέρμων, την ισπανική των ιθαγενών πληθυσμού της Ν. Αμερικής, θα παρουσίαζαν τα παιδιά της Ρουάντα, τις γυναίκες της ανατολικής Ευρώπης στους οίκους ανοχής της Δύσης, αλλά και παλιότερα τους σκλάβους που έχτισαν τη λαμπρότητα της κλασικής Αθήνας, τους κολλήγους που στήριξαν την φεουδαρχία, τους προλετάριους εργάτες που έφεραν τη βιομηχανική επανάσταση, τα σημερινά παιδιά της άπω ανατολής που τροφοδοτούν τις δυτικές εταιρίες μόδας, και τον δυτικό εξωτικό σεξοτουρισμό…
Λοιπόν, αυτός ο διεθνής οργανισμός, μπροστά στην υλοποίηση ενός τέτοιου μουσείου, θα έπρεπε να συγκροτήσει την ομάδα μουσειολόγων από όλες τις ειδικότητες για να παρουσιάσει την τεράστια και τερατώδη «συλλογή» της ανθρώπινης τραγωδίας.
Κι ας φανταστούμε τώρα την ομάδα των μουσειολόγων, συγκεντρωμένη, να σκέφτεται, όχι βέβαια πώς θα δείξει τα πειστήρια του εγκλήματος, αυτό είναι το εύκολο, αλλά πώς θα αναδείξει την πηγή και την προέλευση του διαρκούς εγκλήματος κατά της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, και τους τρόπους της μελλοντικής του αποτροπής.
Ομολογώ ότι θα ήμουν πολύ περίεργος να συμμετέχω σ’ αυτήν την ομάδα και να πρέπει να παρακολουθώ την επεξεργασία του βασικού μουσειολογικού σκεπτικού. Γιατί επάνω σ’ αυτό θα στηριζόταν στη συνέχεια η κεντρική μουσειολογική και η κεντρική αρχιτεκτονική ιδέα, την οποία θα έπρεπε να επεξεργαστώ εγώ...
Ήδη κατά την πρώτη συνεργασία της ομάδας θα ετίθετο επί τάπητος ολόκληρο το οπλοστάσιο αιώνων σκέψης επάνω στην πολιτική και κοινωνική φιλοσοφία. Θα εμφανίζονταν οι σκιές από το ένα άκρο του Bin Laden και από το άλλο άκρο του Gandi. Και κάπου στη γωνία θα μας περίμενε, ψύχραιμα σκεπτικός, ο μεγάλος Αθηναίος ιστορικός, έτοιμος να βοηθήσει το team των μουσειολόγων, διαβάζοντας αποσπάσματα από την συζήτηση μεταξύ των Αθηναίων και Μηλίων για την προέλευση, το νόημα και το μέλλον της ανθρώπινης καταπίεσης. Δηλαδή, για την νομοτελειακή ύπαρξη της βίας όσο παραμένει ίδια η φύση του ανθρώπου, όπου η μόνη ατελής λύση, ατελής όσο και η φύση του ανθρώπου, είναι μια σχετικά σταθερή ισορροπία τρόμου.
Φανταστείτε τον λοιπόν, τον πραγματιστή ιστορικό, να τα έλεγε αυτά κατά την μουσειολογική σύσκεψη ….Η ομάδα των έγκριτων μουσειολόγων θα βρισκόταν και πάλι στην αρχή… Να το κάνουμε το μουσείο ή καλύτερα να μην το κάνουμε;
Όπως δήλωσα στην αρχή, με όλα αυτά θέλησα να πω ότι τα μουσεία δεν είναι, δεν μπορεί να είναι, αθώα πράγματα. Αυτό δεν πρέπει κανείς να το ξεχνάει, είτε ξεκινώντας να φτιάξει ένα μουσείο, είτε ξεκινώντας να επισκεφτεί ένα μουσείο.
Τα μουσεία είναι τόσο μη αθώα, όσο ένοχοι είναι οι επισκέπτες τους. Είμαι σίγουρος ότι αυτή τη στιγμή που μιλώ, οι περισσότεροι παριστάμενοι στην αίθουσα φοράμε κάποιο ρούχο που κατασκευάστηκε από εννιάχρονο παιδάκι στην άπω ανατολή.
Όταν δεν το ξεχνάμε αυτό, η επίσκεψη στα μουσεία γίνεται πιο συναρπαστική, γιατί δεν βλέπει κανείς μόνο αυτό που βλέπει, αλλά βλέπει κι ανάμεσα και πίσω… Όπως συναρπαστική ,ελπίζω, θα είναι η επίσκεψή σας στο Ιουδαϊκό μουσείο, και στα άλλα Μουσεία του Βερολίνου.
