Βιβλία

Άρθρα (επιλογή)

Διαλέξεις (επιλογή)

Επιφυλλίδες (επιλογή)

Πολιτισμός-Αναπαράσταση-Αρχιτεκτονική

Η διάλεξη δόθηκε στο Μακεδονικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης την Πέμπτη 26 Μαϊου 2005, στο πλαίσιο της ημερίδας που οργάνωσε το ΔΠΜΣ Μουσειολογία με θέμα «Ορισμοί της κουλτούρας, νοήματα της αναπαράστασης».

Προκαταρκτικά, θα έκρινα σκόπιμο να δηλώσω τι νομίζω ότι κατάλαβα ότι είναι το σημερινό μας θέμα: Νομίζω λοιπόν ότι συζητάμε ποια είναι η έννοια του πολιτισμού από την οπτική των διαφόρων ανθρωπιστικών επιστημών και πώς ο πολιτισμός εμφανίζεται, εκφράζεται, αναπαρίσταται, στην ειδικότερη περιοχή της καθεμιάς από τις επιστήμες αυτές.
Κατά συνέπεια λοιπόν, εγώ θα πρέπει να εισηγηθώ ορισμένα σημεία συζήτησης για τον «αρχιτεκτονικό πολιτισμό», και πιο συγκεκριμένα για το πώς ο πολιτισμός εκφράζεται, εκφαίνεται, στην αρχιτεκτονική.
Θα διατυπώσω 7 σημεία για την βοήθεια της συζήτησης:

1. Η αρχιτεκτονική δεν είναι επιστημονική περιοχή, δεν είναι επιστήμη, αλλά μια νοητική δραστηριότητα διάφορη της επιστήμης, την οποία ονομάζουμε «σχεδιασμό». Εγώ είμαι βέβαια αρχιτέκτονας, γίνομαι δε επιστήμονας κάθε φορά που δεν κάνω αρχιτεκτονική, αλλά σκέφτομαι συστηματικά επάνω σε αυτήν.

2. Η όποια σχεδιαστική σκέψη του αρχιτέκτονα καταλήγει πάντα σε επιλογή υλικών (τούβλων, ξύλων, λίθων, μετάλλων) και στον τρόπο που αυτά συντίθενται μεταξύ τους, για να παράγουν χώρο κατάλληλο για ανθρώπινες δραστηριότητες. Μια τέτοια δραστηριότητα είναι το πρωινό ντους. Μια άλλη ο διαλογισμός ή η επικοινωνία με το υπερβατικό όν. Το τελικό προϊόν της αρχιτεκτονικής σκέψης, δηλαδή τα συναρμολογημένα τούβλα, ξύλα και σίδερα, συνιστούν την αναπαράσταση του πολιτισμού στην αρχιτεκτονική, για την ακρίβεια, συνιστούν την εκάστοτε αναπαράσταση του εκάστοτε πολιτισμού στην αρχιτεκτονική.

3. Τι είναι όμως πολιτισμός;

Α. Γνωρίζουμε ότι πολιτισμός είναι το σύνολο των υλικών και πνευματικών δημιουργημάτων του ανθρώπου σε έναν γεωγραφικό χώρο και ιστορικό χρόνο.

Β. Κάθε πολιτισμός (αλλά και κάθε επιμέρους φάση ή έκφανσή του) θεμελιώνεται σε μια κοσμοαντίληψη, δηλαδή στο περιγραφικό ερώτημα «τι είναι ο κόσμος» και στο δεοντολογικό «τι είναι αξία και τι απαξία στον κόσμο». Τελικά δηλαδή κάθε πολιτισμός θεμελιώνεται σε ένα σύστημα αξιών.

Γ. Αυτό το σύστημα αξιών το ονομάζουμε «ιδεολογία». Έχουμε δηλαδή, π.χ., την «ιδεολογία του δυτικού πολιτισμού», με μέρος αυτής την «ιδεολογία της νεωτερικότητας», όπου και μέσα στην τελευταία έχουμε π.χ. την «αρχιτεκτονική ιδεολογία του Μοντέρνου Κινήματος». Κάθε αρχιτεκτονική ιδεολογία γίνεται μορφικά αντιληπτή ως διακεκριμένο «στιλ». Κατά το γλωσσάρι της σημερινής συζήτησης, κάθε αρχιτεκτονική ιδεολογία «αναπαρίσταται» σε στιλ.

Δ. Η εργαλειακή λειτουργία της ιδεολογίας (και της αρχιτεκτονικής ιδεολογίας) έγκειται στο ότι προσφέρει γενικευμένα πρότυπα συμπεριφοράς και δράσης, δηλαδή, ειδικότερα στην αρχιτεκτονική, προσφέρει οδηγούς για πρότυπες, παραδειγματικές (και με την έννοια του Τ. Kuhn) και εν συνεχεία τυπικές συνθέσεις οικοδομικών υλικών, έτσι ώστε να ενσωματώνουν, άρα και να αναπαριστούν, τις πολιτισμικές αξίες. Αυτό συντελεί στην κοινωνική συνοχή.

4. Ας δούμε λοιπόν ειδικότερα τις αναπαραστάσεις του πολιτισμού, δηλαδή των πολιτισμών, στην αρχιτεκτονική. Δηλαδή, ας δούμε από πιο κοντά τον «αρχιτεκτονικό πολιτισμό». Ο δομημένος χώρος συγκροτεί τον υλικό χώρο ζωής των κοινωνιών, και έτσι αναπαριστά με την μεγαλύτερη δραστικότητα και σαφήνεια τις κοινωνικές πρακτικές και τις κοινωνικές αξίες, δηλαδή τον πολιτισμό.

Μπορούμε, νομίζω, να διακρίνουμε δύο επίπεδα:

α) Επίπεδο κοινωνικής πρακτικής: Διακρίνουμε την αναπαράσταση της κοινωνικής δομής στην συγχρονική και διαχρονική τυπολογία των κτιρίων. Ας μιλήσω με παραδείγματα: [Εικ.1, 2]

Οι πρωτόγονες κοινωνίες, με την μηδενική ή μικρή διαφοροποίηση κοινωνικών αναγκών, απεικονίζονται σε μία ή ελάχιστες κτιριολογικές κατηγορίες, ένα ή ελάχιστα κτιριολογικά είδη και έναν ή ελάχιστους κτιριολογικούς τύπους. Οι λεγόμενες «εκσυγχρονισμένες» κοινωνίες, με την μεγάλη διαφοροποίηση κοινωνικών αναγκών, απεικονίζονται σε πολλές κτιριολογικές κατηγορίες, είδη και τύπους (εδώ είναι χαρακτηριστικό το παράδειγμα της κατοικίας). Το ίδιο μπορούμε να δούμε στην καταγωγή, την γέννηση και την εξέλιξη κατηγοριών και ειδών όπως αίθουσες μουσικής ή μουσεία (εδώ είναι χαρακτηριστική η διαλεκτική σχέση μεταξύ εξέλιξης μουσικής και χώρων μουσικής, μεταξύ εξέλιξης κοινωνικής διαστρωμάτωσης και μουσείων).

β) Επίπεδο ιδεολογίας: Στα ίδια παραπάνω κτίρια, βλέπουμε την αναπαράσταση της, πολιτισμικής - κοινωνικής - πολιτικής - αρχιτεκτονικής, ιδεολογίας. Π.χ. η αρχιτεκτονική του Μοντέρνου Κινήματος, εκτός από την χαρακτηριστική της κτιριο-τυπολογία, σφραγίζεται από χαρακτηριστική αναπαράσταση των αξιών του αρχιτεκτονικού Κινήματος μέσα από την αισθητική, το «στιλ» του Μοντερνισμού. Εδώ μπορούμε να κάνουμε μια βασική παρατήρηση σχετικά με το στιλ: Στιλ δεν είναι μια πολυθρόνα να είναι λειτουργική, αλλά να δείχνει ότι ο σχεδιαστής της προβάλλει με έμφαση την αξία της λειτουργικότητας - κι ας είναι η πολυθρόνα άβολη-. [Εικ. 3]

5. Με αυτόν τον τρόπο εισπράττουμε από την αρχιτεκτονική, σε συσκευασία δύο σε ένα, την αναπαράσταση του πολιτισμού: Σε κάθε παράδειγμα η δεύτερη, η «παραποιημένη» όψη παραδοσιακού κτίσματος (βλ. οριζόντια παράθυρα !, [Εικ. 4α - 4β, 5α - 5β, 6α - 6β],) μας φαίνεται αντιαισθητική. Το κατακόρυφο σχήμα των παραθύρων, μια κατασκευαστική αναγκαιότητα στις ολόσωμες παραδοσιακές κατασκευές, ενσωματώθηκε στον αισθητικό κώδικα, αποκτώντας αυτονομία.

6. Όλα τα παραπάνω, στην αρχιτεκτονική, υπόκεινται στους ίδιους κανόνες επικοινωνίας και δυσεπικοινωνίας, δηλαδή ορθής ή αλλοιωμένης κωδικοποίησης και αποκωδικοποίησης, που επισημαίνονται και στις άλλες επιστημονικές περιοχές που σήμερα συζητάμε. Έτσι, κοινωνικές ομάδες διαφορετικού πολιτισμικού υποβάθρου (διαφορετικές κοινωνικές τάξεις, διαφορετικές εθνότητες κλπ.) αντικρίζοντας την αναπαράσταση, είτε αντιλαμβάνονται το αναπαριστάμενο - και συχνά τους είναι εχθρικό, είτε δεν το αντιλαμβάνονται, δεν μπορούν να το αποκωδικοποιήσουν - και συχνά τους είναι ύποπτο. Αντίστοιχα, κοινωνικές ομάδες του ίδιου πολιτισμικού και κοινωνικού υποβάθρου, ακολουθώντας την ιστορικά προσδιορισμένη φόρτιση, μπορούν να περάσουν από την απόρριψη στη αποδοχή (π.χ. η εκ των υστέρων, τρία τέταρτα αιώνα μετά την λήξη του Β’ παγκοσμίου πολέμου, αποδοχή της αρχιτεκτονικής ποιότητας της φασιστικής αρχιτεκτονικής του Α. Speer).

Έτσι λοιπόν, η αναπαράσταση του αρχιτεκτονικού πολιτισμού ακολουθεί, είτε το θέλουμε είτε όχι, τις διαδρομές της ιστορικής νομοτέλειας. Οι πραγματικές δυσκολίες αρχίζουν όταν επιχειρούμε να κάνουμε την αναπαράσταση της αναπαράστασης, π.χ. σε αυτήν την ημερίδα.