HUMAN SCIENCES PROGRAM - RACISM & EVERY DAY LIFE: THE ROLE OF MEDIA DISCOURCE

In the framework of the Promotion of Human Sciences Program, funded by Aristotle University Research Committee, a two year research project is being implemented, concerning the role of media discourse in the development of racist discourse elements and of the conditions conducive to the appearance of racism in every day life.

Abstract in Greek:

 

1. ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΕΡΕΥΝΑΣ

Περιγραφή του προτεινόμενου έργου και του αναμενόμενου τελικού προϊόντος

Η έρευνα συνίσταται στη συλλογή και ανάλυση δεδομένων, από τα οποία μπορούν να συναχθούν συμπεράσματα για το ρόλο του δημοσιογραφικού λόγου (discourse) στη διαδικασία σύνθεσης ρατσιστικού λόγου και δημιουργίας ρατσιστικής συμπεριφοράς στην καθημερινότητα. Τα δεδομένα θα προκύψουν από συνεντεύξεις παραγωγών δημοσιογραφικού λόγου και αποδεκτών του. Αντικείμενο της έρευνας είναι:
bulletΗ λειτουργία ενός ιδιαίτερου μηχανισμού για τον οποίο υπάρχουν σοβαρές ενδείξεις ότι προάγει ρατσιστικό λόγο και ρατσιστική συμπεριφορά στην Ελλάδα και ο οποίος θεωρείται ιδιαίτερης κοινωνικής και πολιτικής σημασίας.
bulletΗ σχέση ανάμεσα στο δημοσιογραφικό λόγο κάθε μορφής (ηλεκτρονικό, έντυπο, ραδιοφωνικό, δικτυακό) και το λόγο της καθημερινότητας, αναφορικά με το φαινόμενο του ρατσισμού.
bulletΟι παράγοντες που συμβάλλουν στη διαφοροποίηση του δημοσιογραφικού λόγου και μπορούν να τον μετατρέψουν σε συστατικό στοιχείο του ρατσιστικού λόγου, ο οποίος στη συνέχεια στηρίζει ρατσιστική συμπεριφορά.

Η κύρια υπόθεση εργασίας είναι ότι ο δημοσιογραφικός λόγος δεν είναι αδιαφοροποίητος. Υπάρχουν εκφάνσεις του οι οποίες σε ορισμένες συνθήκες μπορούν να τροφοδοτήσουν το ρατσιστικό λόγο και τη ρατσιστική συμπεριφορά. Η υπόθεση αυτή στηρίζεται σε μια ευρύτερη από μεθοδολογική άποψη υπόθεση, σύμφωνα με την οποία οι μηχανισμοί που προάγουν ρατσιστικό λόγο και ρατσιστική συμπεριφορά διαφοροποιούνται:

α) σύμφωνα με τις συνθήκες διαβίωσης και

β) ανάλογα με την έκθεση των υποκειμένων σε ειδικούς λόγους.

Επίσης, ως συνέπεια του προηγουμένου, αναμένεται ότι διαφοροποιείται και το περιεχόμενο του ρατσιστικού λόγου.

Το αποτέλεσμα του έργου συνίσταται στη διευκρίνιση των ειδικών λειτουργιών που μπορεί να ασκήσει (ή ασκεί) ο δημοσιογραφικός λόγος στην προαγωγή και καλλιέργεια ρατσιστικού λόγου και ρατσιστικής συμπεριφοράς στην καθημερινότητα.

2. ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΟΥ ΠΕΔΙΟΥ

2.1. Αναδρομή στην πρόσφατη συναφή βιβλιογραφία

Όπως διαπιστώνεται ήδη στην πρόσφατη βιβλιογραφία, η εμφάνιση του ρατσισμού είναι ανάγκη να εξετάζεται ως αποτέλεσμα της ταυτόχρονης ύπαρξης στον ίδιο κοινωνικό χώρο, τόσο κάποιων ειδικών συνθηκών διαβίωσης, όσο και ενός ειδικού λόγου (discourse), ο οποίος στις συγκεκριμένες συνθήκες μεταβάλλεται σε ρατσιστικό λόγο και τροφοδοτεί στη συνέχεια τη ρατσιστική συμπεριφορά (Τσιάκαλος Γ., Κογκίδου Δ., Μαρβάκης Α., Τρέσσου Ε. 1997: 7).

Η παραπάνω προσέγγιση επαληθεύτηκε στο μοντέλο με το οποίο προβλέφτηκε η άνοδος του ρατσισμού και η επιχειρηματολογία που τον συνόδευσε στην περίπτωση της Γερμανίας (Tsiakalos, 1982 και 1983), όπως και στην περίπτωση ερμηνείας του ρατσισμού στο Βέλγιο (Blommaert & Verschueren 1992).

Το ίδιο θεωρητικό μοντέλο χρησιμοποιήθηκε (Kongidou, Tressou-Mylona, Tsiakalos 1994) για την ερμηνεία των σχέσεων των Τσιγγάνων της ελληνικής επαρχίας προς Αλβανούς μετανάστες που απασχολούνται στην αγροτική οικονομία εξηγώντας με την έλλειψη ρατσιστικού λόγου το γεγονός ότι η επιθυμία των Τσιγγάνων για αποκλεισμό των Αλβανών δε συνοδευόταν από εμφάνιση ρατσιστικών συμπεριφορών (αν και ψήγματα ρατσιστικού λόγου γίνονται και εδώ ορατά σε ορισμένες περιπτώσεις).

Έχει διαπιστωθεί επίσης (Τσιάκαλος Γ., Κογκίδου Δ., Μαρβάκης Α., Τρέσσου Ε. 1997: 8) ότι ο λόγος, ο οποίος υπό ορισμένες συνθήκες στο πεδίο των σχέσεων με διακριτές ομάδες (μετανάστες, πρόσφυγες, μειονότητες) μεταβάλλεται σε ρατσιστικό λόγο:
bulletπροέρχεται από άλλο, φαινομενικά όμοιο, κοινωνικό πεδίο (π.χ. προέρχεται από το πεδίο των εθνικών σχέσεων και μπορεί εκεί να είναι ο επίσημος και αποδεκτός κοινωνικά εθνικός λόγος. βλ. σχετικά Balibar & Wallerstein 1991, Banton 1992, Rattansi & Westwood 1994), ή ακόμη
bulletαποτελεί σύνθεση στοιχείων από διάφορους ειδικούς λόγους που είναι συνήθεις και αποδεκτοί κοινωνικά σε άλλα κοινωνικά πεδία (π.χ. ο λόγος που επικρατεί στην εκπαίδευση, ο λόγος των πολιτικών, ο λόγος των μέσων μαζικής ενημέρωσης).

Στο δεύτερο αυτό σημείο εντάσσεται και η μελέτη των λειτουργιών του δημοσιογραφικού λόγου στη διαδικασία κατά την οποία συντίθεται ο ρατσιστικός λόγος σε επίπεδο καθημερινότητας και στη συνέχεια μπορεί να τροφοδοτήσει (ή τροφοδοτεί) διάφορες μορφές ρατσιστικής συμπεριφοράς.

Από την άλλη πλευρά και σύμφωνα με τα παραπάνω, υπάρχουν σοβαρές ενδείξεις ότι ο ίδιος ο δημοσιογραφικός λόγος δεν είναι αυτόνομος, ούτε παραμένει αναλλοίωτος, καθώς:

α) Σε διαφορετικές εποχές φαίνεται να αναδεικνύονται και να κυριαρχούν διαφορετικές λειτουργίες του (π.χ. σήμερα και αυτό φαίνεται να ισχύει πρωτίστως για την τηλεοπτική δημοσιογραφία η λειτουργία της ενημέρωσης είναι δευτερεύουσα, σε σχέση με τις οικονομικές και ιδεολογικές λειτουργίες του δημοσιογραφικού λόγου).

β) Μόνο φαινομενικά και παρά τη δυνατότητα να κατασκευάζει γεγονότα θα μπορούσε ο δημοσιογραφικός λόγος να παράγει από μόνος του φαινόμενα όπως αυτό του ρατσισμού. Αυτό τουλάχιστον φαίνεται να προκύπτει από τη διαπίστωση που διατυπώθηκε αρχικά, σύμφωνα με την οποία για την εμφάνιση του ρατσισμού δεν αρκεί η ύπαρξη ενός ειδικού λόγου, αλλά θα πρέπει να συντρέχουν και κάποιες ειδικές συνθήκες.

Οι παραπάνω διαπιστώσεις οδηγούν στο συμπέρασμα ότι η ανάλυση ενός ειδικού λόγου στην προκειμένη περίπτωση του δημοσιογραφικού) δε θα μπορούσε να παραβλέψει τους παράγοντες που συμβάλλουν στη διαφοροποίησή του.

2.2. Μεθοδολογία

Από όσα αναφέρθηκαν παραπάνω, προκύπτει ότι η έρευνα περιλαμβάνει:

α) Ανάλυση ενός ειδικού λόγου (του δημοσιογραφικού), ο οποίος μπορεί να τροφοδοτήσει (ή τροφοδοτεί) με στοιχεία το ρατσιστικό λόγο.

β) Αναζήτηση εκείνων των στοιχείων ρατσιστικού λόγου στην καθημερινότητα, τα οποία προέρχονται από το δημοσιογραφικό λόγο.

Και στις δύο περιπτώσεις η τεχνική συλλογής δεδομένων θα είναι η συνέντευξη.

Η τεχνική έχει χρησιμοποιηθεί ευρέως στη διεθνή έρευνα (βλ. van Dijk & Kintsch 1983, Jager 1991, Jager und Jager 1992, van Dijk 1993, van Dijk 1993a) και είναι πολύ καλά γνωστή στην ερευνητική ομάδα (η οποία την έχει εφαρμόσει σε προηγούμενες έρευνες).

Η ανάλυση των συνεντεύξεων θα γίνει με τη μέθοδο που πρότεινε και εφάρμοσε με ιδιαίτερη επιτυχία ο Jager (1993).

3. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

  1. Balibar Etienne, Wallerstein Immanuel (1991): Race, Nation, Class: Ambiguous Identities. London: Verso.

  2. Banton Michael (1992): The Relationship Between Racism and Antisemitism . Patterns of Prejudice, 26 (1/2), pp. 17-27.

  3. Blommaert Jan, Verschueren Jef (1992): The role of language in European nationalist ideologies . Pragmatics 2 (3), pp. 355-375.

  4. Dijk Teun A. van, Kintsch W. (1983): Strategies of Discourse Comprehension. London: Academic Press

  5. Dijk Teun A. van (1993): Principles of Critical Discourse Analysis . Discourse and Society, Vol. 4, Number 2, pp. 249-283.

  6. Dijk Teun A. van (1993a): Analyzing racism through discourse analysis: Some methodological reflections . In: Stanfield II, John H.; Dennis, Rutledge M. (eds.): Race and ethnicity in research methods. Newbury Park, CA: Sage Publications, pp. 92-134.

  7. Jäger Margret, Jäger Siegfried (1992): Rassistische Alltagsdiskurse: Zum Stellenwert empirischer Untersuchungen . Das Argument, Vol. 34, No. 5 (195), S. 685-694.

  8. Jäger Siegfried (1991): Text- und Diskursanalyse. Eine Anleitung zur Analyse politischer Texte. Mit zwei Beispielanalysen. Dortmund: DISS.

  9. Jäger Siegfried (1993): Brandsatze. Rassismus im Alltag. Duisburg: DISS.

  10. Kongidou Dimitra, Tressou-Mylona Evangelia, Tsiakalos Georgios (1994): Rassismus und soziale Ausgrenzung unter Bendingungen von Armut . In: Siegfried Jager (Hrsg.): Aus der Werkstatt: Anti-rassistische Praxen. Konzepte Erfahrungen Forschung. Duisburg: DISS, S. 229-248.

  11. Rattansi Ali, Westwood S. (eds.) (1994): Racism, Modernity and Identity on the Western Front. Cambridge, USA: Polity Press.

  12. Tsiakalos Georgios (1982): Entstehung von Ausländerfeindlichkeit in der Bundesrepublik Deutschland Möglichkeiten ihrer Erklärung unter besonderer Berücksichtigung der Bedeutung unintendierter Folgen der Ausländerpolitik. Bremen: Universitat Bremen.

  13. Tsiakalos Georgios (1983): Ausländerfeindlichkeit. Tatsachen und Erklärungsversuche. Munchen: C. H. Beck.

  14. Τσιάκαλος Γιώργος, Κογκίδου Δήμητρα, Μαρβάκης Αθανάσιος, Τρέσσου Ευαγγελία (1997): Ρατσιστικός Λόγος. Βιβλιογραφικός Οδηγός. Θεσσαλονίκη: Παρατηρητής.

    Αρχή σελίδας - Top