ΟΡΘΟΔΟΞΗ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΗ ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ

ΚΑΙ Η ΟΡΑΤΗ ΕΝΟΤΗΤΑ[1]

 

Εισαγωγή

1. "Πασα η γη προσκυνησάτωσάν σοί καί ψαλάτωσάν σοί. ψαλάτωσαν τω ονόματί Σου" (Ψαλμ. 65.4 Ο΄). Κάθε ανθρώπινη ύπαρξη έχει δημιουργηθεί με την ικανότητα να δοξάζει το Θεό. Η λατρεία επομένως είναι παγκόσμιo φαινόμενο. Εδράζεται στην καρδιά κάθε ανθρώπινης ύπαρξης. Την ίδια όμως στιγμή, η λατρεία είναι ένα εξαιρετικά συγκεκριμένο φαινόμενο. Βρίσκει διαφορετική έκφραση σε κάθε ανθρώπινη κατάσταση. Για αυτό το λόγο η λατρεία μερικές φορές  συγκρίνεται με τη γλώσσα. Μέσω της λατρείας επικοινωνούμε με το Θεό. Όπως ακριβώς, όμως, οι γλώσσες έχουν τις δικές τους ιδιαιτερότητες της σύνταξης, γραμματικής και λεξικού και μεταλλάσσονται με το πέρασμα του χρόνου, έτσι και οι μορφές λατρείας ποικίλουν και μεταλλάσσονται. Συνεπώς τα νοήματα, τα σύμβολα και η μορφή ενός δεδομένου χρόνου ή τόπου ίσως δεν γίνονται αμέσως κατανοητά σε μια άλλη συνάφεια.

2. Στο Χριστιανισμό, η ποικιλία στη "γλώσσα" της λατρείας μαρτυρείται από τις απαρχές της ζωής της Εκκλησίας, καθώς οι τοπικές κοινότητες ανέπτυξαν τις δικές τους μορφές έκφρασης και λατρευτικής εκδήλωσης της πίστεώς τους. Στη διάρκεια των αιώνων, προκειμένου να πραγματοποιήσει την αποστολή της διάδοσης του Ευαγγελίου σε όλα τα έθνη και σε όλους τους ανθρώπους, η Εκκλησία συνεχώς προσάρμοζε τους τρόπους λατρείας της στις νέες καταστάσεις. Μεταξύ των Ορθοδόξων αυτό το ενδιαφέρον μεταφοράς του Ευαγγελίου στους διάφορους πολιτισμούς είναι περισσότερο ορατό στη χρήση της καθομιλουμένης γλώσσας, έχει όμως εκφρασθεί με πολλούς άλλους τρόπους με την ίδια επιτυχία και στο μουσικό ιδίωμα, στην εικονογραφία και στην τάξη των ιερών ακολουθιών.

3. Σε γενικές γραμμές, οι Ορθόδοξες αυτοκέφαλες εκκλησίες μας ποτέ δεν έχουν  συνδυάσει την ενότητα στην πίστη με την ομοιομορφία στην λειτουργική πρακτική. Αναγνωρίζουν όχι μόνο την ποιμαντική χρησιμότητα, αλλά επίσης την ενυπάρχουσα αξία αυτής της πλούσιας ποικιλίας. Μερικές φορές, όμως, ποικιλία και αλλαγή - όσο φυσική και ωφέλιμη και αν εμφανίζεται - μπορεί να προκαλέσει αγωνία και σύγχυση. Για πολλούς και ποικίλους λόγους, αυτή είναι σήμερα η κατάσταση σε πολλά μέρη του Ορθόδοξου κόσμου. Για παράδειγμα, κατά την διάρκεια των δεκαετιών της κομμουνιστικής κυριαρχίας στην Ανατολική Ευρώπη η αποστολή της Εκκλησίας είχε αποτελεσματικά περιοριστεί στη διατήρηση των παραδεδομένων μορφών λατρείας που ίσχυαν εντός των ορίων του ναού. Η μετακομμουνιστική εποχή δημιούργησε νέες δυνατότητες για την ιεραποστολή, αυτό όμως με τη σειρά του δημιούργησε νέα ερωτήματα αναφορικά με την προσαρμογή της λατρείας στις νέες περιστάσεις. Σε άλλες περιοχές η Ορθόδοξη λατρεία έχει αναπτυχθεί σε πολύ διαφορετικές περιστάσεις και έχει αντιμετωπίσει αρκετά διαφορετικές αλλαγές, που κυμαίνονται από τον φουνταμενταλισμό μέχρι την εκκοσμίκευση και τον πλουραλισμό, τόσο το θρησκευτικό όσο και τον πολιτισμικό. Παντού στην υφήλιο, οι εκκλησίες μας καλούνται τώρα να αντιμετωπίσουν πρωτοφανείς προκλήσεις για την Ορθόδοξη ενότητα, που οφείλονται σε εσωτερικές και εξωτερικές περιστάσεις. Και κεντρικό θέμα στη συζήτηση ουσιαστικά όλων αυτών των προκλήσεων αποτελεί  η λειτουργική λατρευτική ζωή.

 

Το χρονικό και το υπόβαθρο αυτής της συνδιάσκεψης.

 

4. Η παρούσα συνδιάσκεψη με θέμα: "Ορθόδοξη Λειτουργική Αναγέννηση και η Ορατή Ενότητα"  οργανώθηκε από το Παγκόσμιο Συμβούλιο Εκκλησιών (Ενότητα Ι: Ενότητα και Ανανέωση), σε συνεργασία με την Εταιρεία Οικουμενικών Μελετών και Διορθόδοξης Πληροφόρησης (Θεσσαλονίκη), προκειμένου να συζητηθούν ορισμένες από αυτές τις προκλήσεις. Λαμβάνοντας χώρα στη Ιερά Μονή της Νέας Σκήτης, κοντά στο Cambridge της πολιτείας της  Νέας Υόρκης των Η.Π.Α, εξέχον κέντρο μελέτης της Ορθόδοξης λειτουργικής ζωής και αναγέννησης, η συνδιάσκεψη είχε την τιμή και τη χαρά να απολαύσει μια γνήσια μοναστική φιλοξενία και να βιώσει τη χαρά της μοναστικής λατρείας.

5. Η εργασίες αυτής της συνδιάσκεψης βασίστηκαν πάνω στα πορίσματα και τον κόπο προηγούμενων συνδιασκέψεων και διορθοδόξων συναντήσεων, όπως αυτές που οργανώθηκαν από την πρώην υποενότητα του Π.Σ.Ε. για την "Ανανέωση της Ενοριακής Ζωής", το έργο της οποίας σήμερα συνεχίζει το τμήμα "Λατρεία  και Πνευματικότητα" της ενότητας Ι του Π.Σ.Ε. Κάνουμε ιδιαίτερη μνεία στη συνδιάσκεψη με θέμα: "Χριστιανική Πνευματικότητα στις Μέρες μας", που έγινε στο Ιάσιο της Ρουμανίας  (Απρίλιος/Μάϊος  του 1994), στη συνδιάσκεψη με θέμα: "Προς ένα Κοινό Εορτασμό του Πάσχα", που έγινε στο Allepo της Συρίας  (Μάρτιος του 1997), και στις δυο συνδιασκέψεις με θέμα: "Οι Γυναίκες στη ζωή της Ορθόδοξης Εκκλησίας", που έγινε στη Δαμασκό της Συρίας (Οκτώβριος του 1996) και στην Κωνσταντινούπολη (Μάιος του 1997). Το έργο μας εδώ στη Νέα Σκήτη στηρίχθηκε άμεσα στη διορθόδοξη  συνδιάσκεψη με θέμα "Ανανέωση της Ορθόδοξης Λατρείας", που έγινε στο Βουκουρέστι της Ρουμανίας (Οκτώβριος του 1991). Έχει όμως λάβει σοβαρά υπόψη του και τις επιστημονικές  απόψεις για το θέμα της λατρείας που κατατέθηκαν στο IV Διεθνές  συνέδριο των Ορθοδόξων Θεολογικών Σχολών, που έγινε στο Βουκουρέστι της Ρουμανίας τον Αύγουστο του 1996. Όπως όλες αυτές οι συνδιασκέψεις και τα συνέδρια έχουν αποδείξει, η λατρεία παίξει σημαντικό ρόλο τόσο στην εσωτερική ανανέωση της εκκλησιαστικής ζωής, όσο και στην αναζήτηση της χριστιανικής ενότητας.

6. Η συνδιάσκεψη όμως αυτή έλαβε χώρα καθ' ον χρόνον αρκετοί ορθόδοξοι επανεκτιμούν τις εξελίξεις στην οικουμενική κίνηση γενικότερα και τη συμμετοχή τους στο Παγκόσμιο Συμβούλιο των Εκκλησιών ειδικότερα. Για το λόγο αυτό έλαβε σοβαρά υπόψη της το ανακοινωθέν της Διορθόδοξης Συνάντησης με θέμα: "Εκτίμηση των νέων Δεδομένων στις Σχέσεις της Ορθοδοξίας με την Οικουμενική Κίνηση", που έγινε στη Θεσσαλονίκη (Απρίλιος/Μάιος του 1998), όπως επίσης και το ανακοινωθέν της Διορθόδοξης Προσυνεδριακής Συνάντησης (της Γ.Σ. του Π.Σ.Ε.), που έλαβε χώρα στη Δαμασκό της Συρίας (Μάιος του 1998). Τα ανακοινωθέντα αυτά, όπως ήταν φυσικό, είχαν επίδραση στη συζήτηση ειδικά για την προβληματική της οικουμενικής  λατρείας.

7. Οι προφορικές και γραπτές ανακοινώσεις, καθώς και οι συζητήσεις που έγιναν κατά την πορεία της συνδιάσκεψης, διακατέχονταν όλες από μια αίσθηση επείγουσας ανάγκης. Κάλυψαν ένα ευρύ φάσμα θεμάτων, όπως π.χ. η παρούσα κατάσταση της ορθόδοξης λατρείας στις διάφορες περιοχές, η λειτουργική γλώσσα, οι ανθρωπολογικές και κοινωνιολογικές προοπτικές, ο ρόλος της λειτουργίας στη χριστιανική παιδεία, η εκκλησιολογική σημασία του βαπτίσματος και της ευχαριστίας, και η προσευχή κατά τις οικουμενικές συναντήσεις. Οι συμμετέχοντες έδωσαν ιδιαίτερη προσοχή στις ειδικές προκλήσεις και στα προβλήματα που αφορούν στη λειτουργική ανανέωση και μεταρρύθμιση. Επέστησαν, επίσης, επανειλημμένα την προσοχή στην αναγκαιότητα υπογράμμισης των βασικών αρχών της λατρείας,  που θα μπορούσαν στη συνέχεια να χρησιμοποιηθούν ως κριτήρια τόσο για τη λειτουργική αναγέννηση στις Ορθόδοξες Εκκλησίες, όσο και για το πρόβλημα της συμμετοχής των Ορθοδόξων στην οικουμενική λατρεία.

Ποια είναι, κατά την Ορθόδοξη κατανόηση, η φύση αυτής καθαυτής της λατρείας;

 

 

Θεμελιώδεις αρχές της χριστιανικής λατρείας

 

8. Η Συνδιάσκεψη φρονεί ότι οι ακόλουθες αρχές είναι θεμελιώδεις για την χριστιανική λατρεία:

-Η λατρεία για να είναι αληθινή λατρεία πρέπει ταυτόχρονα να είναι θεοκεντρική και διαλογική. Περιλαμβάνει και τον λόγο του Θεού προς εμάς και το δικό μας αίνο, δοξολογία, ικεσία και παράκληση που προσφέρεται σ' Αυτόν. Στη λατρεία ο Θεός είναι παρών μεταξύ των πιστών και οι πιστοί παρόντες μπροστά στον Θεό.

-Η λατρεία είναι εσχατολογική. Στοχεύει στην τελική ενότητα των πιστών εν Χριστω.

-Η λατρεία είναι ιεραποστολική. Δεν μπορεί να είναι η ίδια αυτοσκοπός. Ο πρωταρχικός στόχος της είναι να φέρει τους Χριστιανούς σε κοινωνία με τον Τριαδικό Θεό και τους ανθρώπους μεταξύ τους και με όλη τη κτιστή δημιουργία του Θεού.

-Η λατρεία έχει μορφωτική αποστολή,  ο βασικός δρόμος στον οποίο η πίστη της εκκλησίας - η θεολογία της εκκλησίας και η πράξη - πέρασε από τη μια γενιά στην επόμενη. Διαμορφώνει και τα δύο και την ατομική και τη συλλογική ταυτότητα των πιστών.

-Η λατρεία είναι μεταμορφωτική. Μας προσκαλεί να ανακαλύψουμε, να βιώσουμε και να συνειδητοποιήσουμε τον αυθεντικό και αιώνιο τρόπο ύπαρξης μας μέσω του φωτισμού του νου, της μεταμόρφωσης των παθών και τον εξαγνισμό της καρδιάς.

-Η λατρεία είναι ευαγγελική και με αυτήν την έννοια είναι διδακτική. Μας παρουσιάζει την ιστορία του Ιησού Χριστού και στην ουσία αναπαριστά ολόκληρη την ιστορία της Θείας Οικονομίας. Η λατρεία στοχεύει πολύ πιο πέρα από τις τοπικές ευχαριστιακές συνάξεις. Αποβλέπει στο ευρύτερο σχέδιο του Θεού για την ανανέωση της ανθρώπινης κοινότητας. Με τον τρόπο αυτόν σχετίζεται με την ιεραποστολή.

     -Η λατρεία είναι εκκλησιακή. Διαμέσου της λατρείας της η εκκλησία βρίσκει την πιο πλήρη έκφραση και συνειδητοποίηση της.

     -Η λατρεία είναι περιεκτική. Είναι έργο του συνόλου του λαού του Θεού.

     -Η λατρεία είναι ολιστική. Ο λόγος του Θεού απευθύνεται σε όλο το ανθρώπινο πρόσωπο. αινούμε και ευχαριστούμε τον Θεό όχι απλά και μόνο με το νου μας, αλλά και με την καρδιά και με το σώμα μας.

 

Συνέπειες για την Ορθόδοξη ανανέωση.  

 

       9. Αυτές οι γενικές αρχές που σχετίζονται με τη φύση της λατρείας έχουν μια σειρά από συνέπειες για την Ορθόδοξη λατρεία της εποχής μας. Πρώτα απ’ όλα, εάν οι αρχές που εξαγγέλθηκαν πιο πάνω εφαρμοσθούν πλήρως, η λατρεία μας φυσιολογικά θα πρέπει να πραγματοποιείται στην καθομιλουμένη γλώσσα των λαών. Αιώνες τώρα η Ορθοδοξία επικαλείται το παράδειγμα των Αγίων Κυρίλλου και Μεθοδίου. στην πρόσφατη πρακτική, όμως, αυτή η αρχή συχνά καταστρατηγείται. Οι εκκλησίες μας πρέπει να εξετάσουν κατά πόσο η γλώσσα της λατρείας τους στην πραγματικότητα μεταφέρει το πραγματικό της νόημα στον πιστό και στον κόσμο.

10. Η λειτουργική λατρεία πραγματοποιείται από όλη την ευχαρι-στιακή σύναξη, όχι μόνο από τον κλήρο. Γι’ αυτό το λόγο η λειτουργική προσευχή γενικά χρησιμοποιεί το πρώτο πρόσωπο πληθυντικού. Αυτό είναι ξεκάθαρο, για παράδειγμα, στην ευχαριστιακή αναφορά, την κεντρική προσευχή της ευχαριστιακής λειτουργίας: "Μεμνημένοι τοίνυν της σωτηρίου ταύτης εντολής... τά σά [εκ των σων σοί προσφέροντες κατά πάντα καί διά πάντα...σέ υμνουμεν, σέ ευλογουμεν, σοί ευχαριστουμεν...". Η κεντρική πράξη εδώ είναι η δική μας συλλογική προσφορά αίνων και ευχαριστίας, η Θεία Ευχαριστία μας. Για να είναι λειτουργική η προσευχή της κοινότητας, ως εκ τούτου, θα πρέπει όλες οι ευχές να εκφωνούνται εις επήκοον πάντων.

11. Οι εκκλησίες μας θα πρέπει να εξετάσουν κριτικά τα στοιχεία εκείνα που παρακωλύουν την πλήρη συμμετοχή του λαού του Θεού στη λατρεία.  Η φύση της συλλογικότητας της λειτουργικής λατρείας απαιτεί να λαμβάνεται υπόψη η δυναμική  του ιερού χώρου. Οφείλουμε να είμαστε ενήμεροι για τις θεμιτές εναλλακτικές λύσεις στην αρχιτεκτονική και διαρρύθμιση του εκκλησιαστικού χώρου. Για παράδειγμα, δεν θα έπρεπε το εικονοστάσιο να επιτρέπει οπτική επαφή των πιστών, συνδέoντάς τους με την ιερατική λειτουργία, η οποία  και τελείται στο όνομα τους; πού είναι το κατάλληλο μέρος για την ανάγνωση των Ιερών Γραφών και πώς μπορεί αυτό να προσαρμοστεί στις διάφορες συνθήκες; Οι χορωδίες και οι ψάλτες διευκολύνουν τη συμμετοχή του εκκλησιάσματος; Το είδος της μουσικής που χρησιμοποιείται είναι το κατάλληλο για να αποδώσει τα νοήματα του κειμένου; Μήπως ορισμένες τάξεις και ομάδες πιστών αποκλείονται συστηματικά από την πλήρη συμμετοχή (π.χ. γυναίκες ως αποτέλεσμα λανθασμένης εφαρμογής των περί καθαρότητας διατάξεων της Παλαιάς Διαθήκης. παιδιά ως αποτέλεσμα της συνήθειας να στέλνονται σε κατηχητικά σχολεία κατά τη διάρκεια της Θ. Λειτουργίας);

 12. Επειδή το σύνολο του λαού του Θεού πρέπει να συμμετέχει πλήρως στη λατρεία της εκκλησίας, αυτό γίνεται με διαφορετικούς τρόπους διαμέσου της ποικιλίας των χαρισμάτων και διακονημάτων. Τα πρόσφατα Πανορθόδοξα συνέδρια, περιλαμβανομένης και της Διορθόδοξης Διάσκεψης στη Ρόδο το 1988, έχει κάνει επανειλημμένα έκκληση για επαναφορά του θεσμού των διακονισσών. Πιστεύουμε ότι μια σε βάθος διερεύνηση του ρόλου της διακονίας ανδρών και γυναικών, είναι πλέον επιτακτική η επανεξέταση του ρόλου και άλλων διακονημάτων στην εκκλησία.

13. Σε ορισμένες Ορθόδοξες εκκλησίες, η τακτική Μετάληψη της Θ. Κοινωνίας έχει γίνει κανόνας, σε άλλες οι πιστοί προσέρχονται στο μυστήριο σπανίως. Και στις δυο περιπτώσεις όμως η Μετάληψη της  Θ. Κοινωνίας, συχνά παίρνει τη μορφή πράξης ατομικής ευσέβειας. Οι εκκλησίες μας χρειάζεται να ανακαλύψουν εκ νέου τη συλλογική και εκκλησιολογική διάσταση της ευχαριστίας. Επίσης χρειάζεται να επανεκτιμήσουν τις ποικίλες πρακτικές τους που σχετίζονται με την εξομολόγηση, τη νηστεία και άλλους τύπους προετοιμασίας για την Θ. Κοινωνία, ιδιαίτερα όταν αυτές οι πρακτικές, όχι μόνο επισκιάζουν την εκκλησιολογική σπουδαιότητα της Ευχαριστίας, αλλά επίσης αποθαρρύνουν την τακτική συμμετοχή στο μυστήριο της Θ. Ευχαριστίας, έτσι ώστε να εμποδίζουν την πνευματική ανάπτυξη και τροφή των πιστών.

14. Στη Θ. Λειτουργία λαμβάνουμε πνευματική τροφή όχι μόνο κατά την μετάληψη των αχράντων μυστηρίων αλλά επίσης και κατά την ακρόαση του λόγου του Θεού από τα Αγιογραφικά αναγνώσματα της Αγίας Γραφής. Με δεδομένο το γεγονός ότι ελάχιστοι πιστοί παρακολουθούν ανελλιπώς το σύνολο της νυχθημέρου ακολουθίας που κορυφώνεται στην Κυριακάτικη Θεία Λειτουργία, τα αγιογραφικά αναγνώσματα χρειάζονται επανεξέταση. Στην παρούσα πρακτική, μόνο ένα πολύ μικρό τμήμα της Καινής Διαθήκης έχουν τη δυνατότητα να ακούσουν οι πιστοί, ενώ η Παλαιά Διαθήκη στη ουσία απουσιάζει. Ενώ τα θαύματα του Ιησού επαναλαμβάνονται με μεγάλη συχνότητα, οι πιστοί δεν εκτίθενται στην ηθική και κοινωνική διδασκαλία (π.χ. Η επί του όρους ομιλία).

15. Ο Λόγος του Θεού προσφέρεται δια μέσου του κηρύγματος, το οποίο είναι αναπόσπαστο τμήμα της λειτουργικής λατρείας. Πολύ συχνά όμως ο λόγος είναι φτωχός σε ποιότητα ή απλώς παραλείπεται τελείως. Οι εκκλησίες μας πρέπει να δώσουν τη δέουσα προσοχή σε αυτή την κριτική αναγκαιότητα.

16. Άλλες όψεις της λειτουργικής λατρείας δεν θα πρέπει να παραβλέπονται κατά τον 20ο αιώνα. Η ορθόδοξη ενοριακή ζωή, οι ακολουθίες και η συλλογική δραστηριότητα έχουν στην πραγματικότητα εγκαταλειφθεί. Μια εκκλησία που περιορίζεται στην Κυριακάτικη μόνο Λειτουργία, είναι εκκλησία που στερείται τη δυναμική του μεγαλύτερου τμήματος του Βιβλικού λόγου και τους θησαυρούς της Ορθόδοξης Υμνογραφίας. Οι εκκλησίες μας πρέπει να εξετάσουν νέες μορφές με τις οποίες θα μπορέσουν να ξαναζωντανέψουν οι ακολουθίες του νυχθημέρου.

 17. Οι εκκλησίες μας θα πρέπει με προθυμία να στηρίξουν μια λειτουργική ανανέωση και μεταρρύθμιση και να προχωρήσουν στη διαδικασία εφαρμογής της ρύθμισης στην κατάλληλη χρονική στιγμή με την απαιτούμενη τάξη και την ενδεδειγμένη επιστημονική στήριξη προκειμένου να επανέλθουν στα επιθυμητά ουσιώδη της λειτουργικής παράδοσης. Μια προσεκτική μελέτη της λατρείας θα μας βοηθήσει να απαλλαγούμε από μια στείρα θρησκευτική τυπολατρία και να ανακαλύψουμε και να διατυπώσουμε πειστικά το νόημα της λειτουργικής μας παράδοσης. Αυτή η μελέτη θα βοηθήσει μεταξύ άλλων να διαπιστώσουμε εάν και κατά πόσο η σημερινή λατρεία εμπνέει τους πιστούς, νέους και ηλικιωμένους να μεταφέρουν το μήνυμα του Ευαγγελίου σε όλες τις περιοχές της προσωπικής και κοινωνικής ζωής, και να καταθέσουν την μαρτυρία  της συμπόνιας, της δικαιοσύνης, του ελέους και της σοφίας του Θεού.

 

Συνέπειες για την οικουμενική λατρεία.  

 

18. Η συμμετοχή της Ορθοδόξου Εκκλησίας στην αναζήτηση της χριστιανικής καταλλαγής και της αποκατάστασης της ορατής ενότητας των χριστιανικών εκκλησιών είναι ριζωμένη στα σωτήρια έργα και λόγια του Κυρίου μας, όπως εκφράστηκαν διαμέσου της Γραφής και της Παράδοσης. Ακολουθώντας τον Κύριο της η εκκλησία πάντα ζητούσε να διακηρύσσει την Αποστολική πίστη και να θεραπεύει τα τραύματα της διαίρεσης με την προσευχή και το διάλογο. Όπως διατυπώθηκε στην Γ' Πανορθόδοξη Προσυνοδική Διάσκεψη το 1986, η συμμετοχή μας "στην οικουμενική κίνηση δεν είναι καθόλου ξένη στη φύση και την ιστορία της Ορθόδοξης Εκκλησίας" (βλ. Ορθόδοξη Εκκλησία και Οικουμενική Κίνηση, παρ. 3).

19. Από την αρχή της οικουμενικής κίνησης η Ορθοδοξία συμμετείχε στις ακολουθίες της κοινής προσευχής με χριστιανούς άλλων παραδόσεων. Κοινή προσευχή με άλλους χριστιανούς, ειδική προσευχή για την ενότητα της εκκλησίας και τη θεραπεία των διαιρέσεων, δεν είναι μόνο δυνατή, αλλά επί πλέον αποτελεί χριστιανική απαίτηση, επειδή έχουμε κοινό βάπτισμα και κοινή πίστη στον Ιησού Χριστό, τον Σωτήρα μας. Αυτό το επαναβεβαιώνουμε με πλήρη γνώση, ότι το πρόβλημα του κοινού Βαπτίσματος είναι αμφιλεγόμενο στον Ορθόδοξο κόσμο σήμερα. Μερικοί θα υποστήριζαν ότι είναι ασήμαντο να μιλάει κανείς για Βάπτισμα ως πνευματική πραγματικότητα εκτός της Ορθόδοξης Εκκλησία. Μετά, όμως, από προσεκτική θεώρηση  του ζητήματος θα διαπιστώσουμε ότι τα επιχειρήματα προς στήριξη τέτοιων απόψεων δεν έχουν βαθιά ιστορική και θεολογική βάση.

20. Οι σύγχρονες διαιρέσεις ανάμεσα στους χριστιανούς δεν έγιναν σε μια νύχτα ή σε μια μόνο συγκεκριμένη πράξη. Οι διαιρέσεις συμβαίνουν - και συνεχίζουν να συμβαίνουν - σε μεγάλες χρονικές περιόδους. Οι διαιρέσεις, επίσης, συχνά γίνονται αντιληπτές πολύ μετά την έναρξη της πορείας διαδικασίας της αποξένωσης. Στην έξαρση της συνειδητοποίησης αυτών των διαιρέσεων, διαφορετικές λειτουργικές πρακτικές συχνά έγιναν συμβολικές των δυσάρεστων αυτών καταστάσεων. Πράγματι, μερικές λειτουργικές διαφορές, οι οποίες υπήρχαν πριν από μια διαίρεση και δεν προκαλούσαν κανένα απολύτως πρόβλημα, ακολούθως χρησιμοποιήθηκαν προκειμένου να δικαιώσουν τα σχίσματα.

21. Η απόφαση της Ορθόδοξης Εκκλησίας να συμμετάσχει στον οικουμενικό διάλογο και την οικουμενική προσευχή με άλλες εκκλησίες ήταν μια απόφαση για να αρχίσει η αναστροφή της έντασης, που αναπόφευκτα θα οδηγούσε σε μεγαλύτερες και βαθύτερες διαιρέσεις. Αυτή ήταν μια συνειδητή επιλογή, συνεπής με την εκκλησιαστική πρακτική  αντιμετώπισης παρόμοιων προκλήσεων του παρελθόντος, όπως η αντιμετώπιση του Δονατισμού και των διαιρέσεων που προκάλεσαν τα χριστολογικά ζητήματα.

22. Εντός της οικουμενικής κίνησης, η Ορθοδοξία έχει θέσει σε υψηλή προτεραιότητα όχι μόνο τη σημασία της επιβεβαίωσης της Αποστολικής πίστεως, αλλά επίσης και την αξία της προσευχής για την καταλλαγή και την ενότητα μεταξύ των χριστιανών. Καταλλαγή δεν απαιτείται απλώς στο επίπεδο της τυπικής δογματικής συμφωνίας. Ασφαλώς τέτοιες συμφωνίες είναι σημαντικές. Εντούτοις, αυτές οι συμφωνίες πρέπει να διαμορφωθούν με τέτοιο τρόπο, και πρέπει να γίνουν δεκτές στο επίπεδο της βάσεως από πιστούς, των οποίων οι καρδιές είναι ανοιχτές στη θεραπευτική (των διαιρέσεων) δύναμη του Θεού.

23. Οι διαιρέσεις οι οποίες πλήττουν την χριστιανοσύνη σήμερα δεν είναι απλώς αποτέλεσμα των δογματικών διαφορών και έλλειψης κατανόησης, αλλά είναι συνάρτηση και πολιτιστικών και πολιτικών παραγόντων. Αυτές οι διαιρέσεις είναι επιπροσθέτως αποτέλεσμα ενός είδους πνευματικής τύφλωσης, η οποία εκδηλώνεται με υπερηφάνεια, αλαζονεία, θριαμβολογία, αυτοδικαίωση και έλλειψη αγάπης. Τονίζουμε με έμφαση ότι η προσευχή για την ενότητα των εκκλησιών είναι το απαραίτητο θεμέλιο για όλες τις δογματικές αποφάσεις και για τη επίλυση των διαφορών. Οι παρούσες διαιρέσεις μας θα θεραπευθούν εάν πραγματικά τις προσεγγίζουμε με το "πνεËμα τοË ΧριστοË" (1 Κορ. 2:16). Πρέπει πάντα να είμαστε ευαίσθητοι στο γεγονός ότι η κλήση και αποστολή μας είναι να διακηρύττουμε την πραγματικότητα του Τριαδικού Θεού, με τιμιότητα και ταπεινοσύνη που απορρέει από την παρουσία του Χριστού "εν τω μέσω ημών".

24. Η πρακτική της κοινής προσευχής με άλλους χριστιανούς συμβάλλει στην πορεία της καταλλαγής. Είναι το απαραίτητο θεμέλιο για την αποκατάσταση της ορατής ενότητας των εκκλησιών. Δεν έχουμε, εντούτοις, φτάσει ακόμη στο σημείο της αποκατάστασης πλήρους κοινωνίας ανάμεσα στις Ορθόδοξες και τις λοιπές χριστιανικές εκκλησίες. Σοβαρές διαφορές χρειάζεται ακόμη να εξεταστούν και να επιλυθούν. Εξαιτίας του γεγονότος αυτού, οι Ορθόδοξοι συνεχίζουν να υποστηρίζουν οτι η συμμετοχή στην Θ. Ευχαριστία είναι έκφραση της ενότητας, και αποφεύγουμε την αποδοχή της αποκαλούμενης ''διακοινωνίας'' ή "ευχαριστιακής φιλοξενίας". Αυτός ο οδυνηρός χωρισμός των χριστιανών από την κοινή "Τράπεζα του Κυρίου" αποτελεί σταθερή υπόμνηση, ότι δεν έχουμε ακόμη πλήρως συμφιλιωθεί μεταξύ μας στην αποστολική πίστη. Αποτελεί, επίσης, πρόκληση να επιμείνουμε στην προσευχή μας για καταλλαγή, αλλά και στο θεολογικό διάλογο, ο απώτερος στόχος του οποίου είναι η αποκατάσταση της ορατής ενότητας των εκκλησιών.

25. Σε αυτή την περίπτωση εφιστούμε την προσοχή στην ειδική σχέση που έχει αναπτυχθεί μεταξύ της Ορθόδοξης Εκκλησίας και των Ανατολικών Ορθοδόξων (Προ-Χαλκηδονίων) εκκλησιών. Γαλουχημένοι από την προσευχή, έχουμε εμπλακεί σε θεολογικό διάλογο για πάνω από τριάντα χρόνια, αρχικά σε ανεπίσημη βάση και από το1985 σε επίπεδο μιας επίσημης κοινής θεολογικής επιτροπής, όπως οι εκθέσεις της θεολογικής επιτροπής του Anba Bishoi (1989) και του Chambésy (1990) δείχνουν καθαρά, έχουμε καταλήξει στο συμπέρασμα ότι έχουμε την ίδια Ορθόδοξη πίστη, παρά την επί αιώνες επίσημη αποξένωση. Με βάση αυτή την χαρμόσυνη διαπίστωση, αποβλέπουμε στην αποκατάσταση της πλήρους κοινωνίας μεταξύ της Ορθόδοξης Εκκλησίας και των Ανατολικών Ορθοδόξων εκκλησιών στο εγγύς μέλλον. Αυτή θα πρέπει να είναι η προφανής, και μάλιστα απαραίτητη, συνέπεια της πλήρους συμφωνίας μας σε ζητήματα πίστεως.

26. Αναγνωρίζουμε ότι τον τελευταίο καιρό μερικοί Ορθόδοξοι αμφισβήτησαν το εάν η προσευχή με άλλους Χριστιανούς είναι στην πράξη συνεισφορά στην αποκατάσταση του είδους της χριστιανικής ενότητας, που θα επιθυμούσε ο ίδιος ο Χριστός. Από τη μια πλευρά, πολλοί Ορθόδοξοι στην Ανατολική Ευρώπη, οι οποίοι έγιναν αντικείμενα δυτικού προσηλυτισμού, αισθάνονται υπό πολιορκία και βιώνουν την πλήρη διάλυση προγενέστερων οικουμενικών σχέσεων. Από την άλλη πλευρά, πολλοί Ορθόδοξοι αντιλαμβάνονται ότι ορισμένες χριστιανικές εκκλησίες, που βρίσκονται σε διάλογο μαζί μας, έχουν υποστεί ριζοσπαστικές αλλαγές στο ήθος και τις προτεραιότητες, οι οποίες κατέληξαν να έχουν αντανάκλαση και στα πρότυπα προσευχής και λατρείας τους.

27. Προκειμένου, λοιπόν, οι οικουμενικές λατρευτικές ακολουθίες να συμβάλλουν στην καταλλαγή, στην υπέρβαση των διαιρέσεων και στην ενότητα, θα πρέπει να αντανακλούν τις θεμελιακές αρχές της χριστιανικής λατρείας που σκιαγραφήθηκαν παραπάνω. Δυστυχώς, όμως, μερικές οικουμενικές λατρευτικές ακολουθίες αντί να είναι θεοκεντρικές και διαλογικές, κυριαρχούνται από θέματα, που όχι μόνο παρεκκλίνουν από τη χριστιανική ενότητα και συμφιλίωση, αλλά αυτά καθαυτά αποτελούν το κέντρο του ενδιαφέροντος. Αντί, λοιπόν, το κέντρο να είναι η κοινωνία με τον Τριαδικό Θεό, μερικές φορές η οικουμενική λατρεία έχει γίνει πλατφόρμα για συγκεκριμένα κοινωνικά και πολιτικά θέματα και ενδιαφέροντα ασυμβίβαστα προς το πνεύμα του ευαγγελίου. Βεβαίως, στη λατρεία προσευχόμαστε και για τα καθημερινά προβλήματα επιβίωσης; όταν όμως αυτά τα προβλήματα γίνονται τα κυρίαρχα θέματα, η χριστιανική λατρεία παραμορφώνεται. Εδώ πρέπει ειλικρινά να ομολογήσουμε ότι και εμείς οι Ορθόδοξοι πολλές φορές έχουμε συμβάλει σ' αυτή την παραμόρφωση.

28. Η Ορθόδοξη συμμετοχή στην οικουμενική προσευχή προκαθορίζεται από το γεγονός οτι οι θεμελιακές αρχές της αποστολικής πίστεως συνεχίζουν να εκφράζονται με τη ανάγνωση των Γραφών, τις προσευχής και τους ύμνους της λατρεύουσας κοινότητας. Όταν αυτές οι θεμελιακές αρχές της αποστολικής πίστεως απουσιάζουν ή συνειδητά διαστρεβλώνονται, καθίσταται εξαιρετικά δύσκολη - εάν όχι αδύνατη - η Ορθόδοξη συμμετοχή σ' αυτές. Όταν, όμως,  αυτές οι αρχές ενσωματώνονται στην οικουμενική λατρεία και αντανακλούν τις θεμελιακές αρχές που παρουσιάστηκαν παραπάνω, θα πρέπει με μεγάλη χαρά να συμμετέχουμε  με άλλους αδελφούς και αδελφές εν Χριστω στη δοξολογία του Θεού.

29. Πιστοί, λοιπόν,  στην προσευχή του Κυρίου "ίνα πάντες εν ώσιν" παραμένουμε συνειδητά στην αναζήτηση της χριστιανικής καταλλαγής και της ορατής ενότητας. Παραμένουμε πεπεισμένοι ότι η κοινή προσευχή και η κοινή μαρτυρία, θα οδηγήσουν με τη χάρη του Αγίου Πνεύματος, στην θεραπεία των διαιρέσεών μας και του ελλείμματος ενότητας,  έτσι ώστε να δοξάζεται ο Θεός και με τον τρόπο αυτό να πιστέψει ο κόσμος.



[1] Διορθοδοξη  διασκεψη  Ι. Μονή Νέας Σκήτης Ν.Υ. (26 Μαϊου-1 Ιουνίου  1998)