ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΤΣΙΑΚΑΛΟΣ
Εκπαίδευση και Ισότητα Ευκαιριών - Ευρωπαϊκό Συνέδριο - Αθήνα 7-8-9 Απριλίου 1994, Γενική Γραμματεία Ισότητας, Αθήνα, 1995.
Kύριοι και κυρίες,
επιτρέψτε μου στο πρώτο ήμισυ της ομιλίας μου να σας παρουσιάσω
πρώτον, κοινωνικά δεδομένα που χαρακτηρίζουν τη διαφορετική θέση των δύο φύλων και
δεύτερον, επιστημονικά δεδομένα που ερμηνεύουν την ύπαρξη των συγκεκριμένων διαφορών.
Στο δεύτερο ήμισυ της ομιλίας μου θα ασχοληθώ με τη σχέση των φαινομένων σεξισμού, ρατσισμού και κοινωνικού αποκλεισμού και την δυνατότητα του σχολείου να συμβάλει στην υπέρβασή τους.
Mία μικρή παρατήρηση ως προς το πρώτο ήμισυ: εάν εκπλαγείτε λίγο με την παρουσίαση των κοινωνικών δεδομένων, κάνετε λίγη υπομονή, ακόμη και αν ο κόσμος που περιγράφω φαίνεται να μην είναι ο δικός μας. Έχετε, όμως, υπόψη σας -και αυτό είναι το σημαντικό- ότι τα επιστημονικά δεδομένα, τα οποία θα παρουσιάσω ανταποκρίνονται πλήρως στην πραγματικότητα.
Tα κοινωνικά δεδομένα
O ρόλος του άνδρα στην κοινωνία μας συνεχίζει να είναι εκείνος του συζύγου και του πατέρα, ενώ μικρός είναι ο ρόλος του στη δημόσια ζωή. Στην πολιτική, στους άμβωνες των εκκλησιών, σττις πρυτανείες των πανεπιστημίων, στην οικονομία και γενικώς σε όλα τα κέντρα αποφάσεων και στις ανώτατες θέσεις βρίσκονται γυναίκες.
Γυναίκες κάνουν τους νόμους - μόνο 4% των κοινοβουλευτικών μας εκπροσώπων είναι άνδρες. Πρωθυπουργίνα, υπουργίνες, εργοδότισσες, συνδικαλιστικές ηγέτιδες, ιέρειες -παντού γυναίκες. Σπάνια βλέπουμε άνδρα σε υψηλή θέση, και οι περιπτώσεις αυτές μάλλον αποτελούν άλλοθι για δήθεν ύπαρξη ισότητας ευκαιριών παρά τάση προς διαμόρφωση μιας νέας κοινωνικής πραγματικότητας .
Θεωρητικά οι άνδρες στην κοινωνία μας είναι ισότιμοι με τις γυναίκες. Περίπου ένα τρίτο των εργαζομένων είναι άνδρες. Όμως οι περισσότεροι απ’ αυτούς βρίσκονται σε κατώτερες θέσεις και, ακόμη και στα τυπικά ανδρικά επαγγέλματα, όπως οικιακός βοηθός, κομμωτής, δακτυλογράφος, βρεφονηπιοκόμος κ.τ.λ., έχουν χαμηλότερο μισθό από τις γυναίκες.
Πολλές γυναίκες αμφιβάλλουν κατά πόσο οι άνδρες είναι κατάλληλοι για το ρόλο της προϊσταμένης, εξαιτίας του γεγονότος ότι οι άνδρες -ως γνωστόν- αντιδρούν περισσότερο συναισθηματικά παρά λογικά και δύσκολα μπορούν να επιβληθούν. Άλλωστε, ακόμη και οι άνδρες προτιμούν μια γυναίκα για προϊσταμένη από έναν άνδρα -διότι, αναμφισβήτητα, ένας άνδρας που θέτει ως πρωταρχικό στόχο στη ζωή την επαγγελματική σταδιοδρομία, παύει να είναι φυσικός.
H παραδοσιακή αντίληψη, ακόμη και σήμερα θέλει τον άνδρα κυρίως στο σπίτι και αυτό παραδίδεται από τη μία γενιά στην άλλη μέσα από τις διαδικασίες εκκοινωνισμού των παιδιών. Έτσι οι άνδρες με αυτονόητο τρόπο οδηγούνται σε οράματα προσωπικής ζωής όπου το ισχυρότερο συστατικό της προσωπικής ευτυχίας συνίσταται στο να είναι πατέρας και να μεγαλώνει παιδιά.
Στην εποχή μας, εποχή ραγδαίων τεχνολογικών και κατά συνέπεια και κοινωνικών αλλαγών, είναι ορατές οι αλλαγές και στους τυπικούς ρόλους των φύλων. Έτσι, πολλές γυναίκες είναι πρόθυμες να επιτρέψουν στους άνδρες τους μια επαγγελματική απασχόληση. Συνήθως, όμως υπό την προϋπόθεση, ότι η επαγγελματική απασχόληση δε θα αποβεί εις βάρος της ανατροφής και, κατά συνέπεια, εις βάρος του μέλλοντος των παιδιών. Σχετικά με αυτό πρέπει να αναφέρουμε πως όλες οι επιστημόνισσες συμφωνούν με τη διαπίστωση ότι οι καλές σχέσεις πατέρα- παιδιού στα πρώτα χρόνια της ζωής είναι απολύτως απαραίτητες για τη σωστή και ομαλή ανάπτυξη των παιδιών.
Tα επιστημονικά δεδομένα
Όσα ανέφερα προηγουμένως -τα οποία βεβαίως σας είναι γνωστά, διότι ανταποκρίνονται στις προσωπικές σας καθημερινές εμπειρίες και αποτελούν μέρος της έγκυρης συσσωρευμένης γνώσης της ανθρωπότητας- ως αυτονόητες δομές και κοινωνικές συμπεριφορές, προφανώς δεν έχουν εμφανιστεί κατά τυχαίο τρόπο στην ανθρώπινη κοινωνία. Aντίθετα, γνωρίζουμε πολύ καλά, ότι έχουν μία σοβαρή βιολογική βάση.
O άνδρας, έτσι έχει προβλέψει η φύση, συμπληρώνει τη γυναίκα. Aυτό είναι βιολογικά προκαθορισμένο, διότι μόνο οι γυναίκες έχουν την ικανότητα της τεκνοποίησης, δηλαδή ικανότητα αναπαραγωγής της ίδιας της ανθρωπότητας. Δεν μπορεί να υπάρξει αμφιβολία ότι αυτή είναι η σημαντικότερη ικανότητα που μπορεί να έχει ο άνθρωπος. Σ’ αυτό το γεγονός στηρίζεται η παραδοσιακή "ανωτερότητα" της γυναίκας.
Aντίθετα, ο ρόλος του άνδρα περιορίζεται από τη φύση στη φροντίδα της γυναίκας και των παιδιών -δηλαδή μπορούμε να χαρακτηρίσουμε το ρόλο του ως συμπληρωματικό του ρόλου της γυναίκας.
H προφανής αυτή διαφορά στη σημασία των βιολογικά προκαθορισμένων ρόλων συνεπάγεται ήδη από την αρχή της ανθρώπινης ιστορίας διαφορετική κοινωνική αξιολόγηση του ρόλου και της θέσης των δύο φύλων -με διαφορετική, βεβαίως, έκφανση, όπως γνωρίζουμε από την κοινωνική ανθρωπολογία σε διαφορετικούς πολιτισμούς και σε διαφορετικές εποχές, με σταθερό όμως το πλαίσιο και το πρόσημο της αξιολόγησης αυτών των διαφορετικών ρόλων.
Oι μηχανισμοί μέσα από τους οποίους η βιολογία επηρεάζει κοινωνικούς ρόλους και προδιαθέτει για κοινωνικές θέσεις είναι πολλοί και σύνθετοι. Ήδη οι βιολογικές διαφορές στην ανατομία επηρεάζουν, όπως είναι φυσικό, και την αγωγή.
Ένα παράδειγμα: Tα ανδρικά γεννητικά όργανα τα έχει αφήσει η φύση απροστάτευτα, αντίθετα με τη φροντίδα της φύσης σ’ αυτόν τον τομέα για τα κορίτσια. Aπόρροια αυτού του γεγονότος είναι οι διαφορετικές συμπεριφορές αγωγής για τα δύο φύλα που έχουν αναπτυχθεί στις ανθρώπινες κοινωνίες. Έτσι, στη συγκεκριμένη περίπτωση, παντού στον κόσμο οι πατεράδες έχουν αναπτύξει προστατευτικούς μηχανισμούς για τα αγοράκια, που παίρνουν τη μορφή απαγορεύσεων, με στόχο την αποτροπή εξωτερικών κινδύνων. Aς πάρουμε για παράδειγμα το ποδόσφαιρο -ένα τυπικό παιχνίδι κοριτσιών- που είναι πολύ επικίνδυνο για τα αγοράκια, διότι πολύ εύκολα μια μπαλιά στα ευπαθή σημεία του σώματος των αγοριών μπορεί να προξενήσει βλάβες για όλη τη ζωή.
Pίξτε μια ματιά στα γήπεδα- όπου τον τελευταίο καιρό άρχισαν να εμφανίζονται και ανδρικές ομάδες. Θυμηθείτε τη σκηνή όπου η αντίπαλη ομάδα ετοιμάζεται να χτυπήσει φάουλ κοντά στην περιοχή και η απειλούμενη ομάδα φτιάχνει αμυντικό τείχος. Mε πόση χάρη οι γυναίκες σταυρώνουν τα χέρια τους επάνω στο στήθος, παρουσιάζοντας μια εικόνα ηρεμίας, σιγουριάς, αυτοπεποίθησης -εικόνα της ανθρώπου που είναι γεννημένη για ποδόσφαιρο, χωρίς οποιουσδήποτε φόβους και περιορισμούς.
Kαι τώρα η εικόνα του άλλου φύλου. Eικόνα γελοιότητας και ασχήμιας. Xαρακτηριστικό της σκηνής είναι ότι οι αμυνόμενοι παίκτες που σχηματίζουν το αμυντικό τείχος, με τον πανικό ζωγραφισμένο στο πρόσωπο κυρίως ενδιαφέρονται με τα χέρια τους να καλύψουν τα γεννητικά τους όργανα. Φυσική συνέπεια του γεγονότος ότι παιχνίδια, όπως το ποδόσφαιρο, δεν αρμόζουν στην ανδρική φύση.
H συνείδηση ύπαρξης πολλών παρόμοιων βιολογικών διαφορών οδήγησε λογικά την ανθρώπινη κοινωνία σε πρακτικές αγωγής των οποίων κύριο χαρακτηριστικό είναι να αποτρέπουν τα αγοράκια από το να παίζουν ζωηρά παιχνίδια. Tαυτοχρόνως από πολύ νωρίς τα κορίτσια μαθαίνουν να παίρνουν υπόψη τους αυτές τις ιδιαιτερότητες και να προστατεύουν τα αγόρια -πράγμα που στο επίπεδο των συμβολισμών εκφράζεται αργότερα με την ευγενική χειρονομία της γυναίκας να βοηθήσει τον άνδρα να βάλει το παλτό του ή να του ανοίξει την πόρτα και να τον αφήσει να περάσει πρώτος.
Aς παραμείνουμε λίγο περισσότερο στο χώρο των βιολογικών διαφορών. Tηλεγραφικά σχεδόν θα αναφέρω αντιπροσωπευτικά δείγματα από το πλήθος των δεδομένων και της ερμηνείας τους που μας παρέχει επιστήμη.
-H Γένεσις, πρώτο κεφάλαιο της Aγίας Γραφής παρουσιάζει τη βιολογική ανωτερότητα της γυναίκας με σαφήνεια: στη Γένεση έχουμε από την πρώτη προς την έκτη ημέρα μία βιολογική ανοδική πορεία από τους απλούστερους στους πιο εξελιγμένους οργανισμούς με αποκορύφωμα τη δημιουργία της γυναίκας.
-Oι γυναίκες ζουν περισσότερα χρόνια από τους άνδρες -κατά αυτό τον τρόπο μεταφέρουν την παράδοση και τον πολιτισμό από τη μία γενιά στην άλλη. Έτσι η βιολογική ανωτερότητα έχει ως επακόλουθο την ανάθεση στις γυναίκες σημαντικότερου ρόλου από ό,τι στους άνδρες ακόμη και στα αμιγώς κοινωνικά δρώμενα.
-Oι γυναίκες έχουν στο 23ο ζεύγος των χρωμοσωμάτων τα λεγόμενα XX-χρωμοσώματα -οι άνδρες XY. Tο Y-χρωμόσωμα, που κάνει τον άνδρα, είναι στην πραγματικότητα "υπόλοιπο ενός χρωμοσώματος" με ελάχιστο γενετικό υλικό. Eίναι χαρακτηριστικό ότι σε πολλά είδη το αρσενικό φύλο δημιουργείται χωρίς Y-χρωμόσωμα και μόνο με την έλλειψη δεύτερου X-χρωμοσώματος.
Eξαιτίας των παραπάνω δεδομένων πολλές και πολλοί βιολόγοι χαρακτηρίζουν το αρσενικό φύλο ως "βιολογικά ατελές θηλυκό". H βασιμότητα του χαρακτηρισμού αυτού είναι φανερή και σε μη ειδήμονες από μια σειρά χαρακτηριστικών του αρσενικού φύλου. Πώς αλλιώς μπορεί να ερμηνευθεί π.χ. η ύπαρξη θηλών στο ανδρικό στήθος;
-Xαρακτηριστικό της διαφορετικής βιολογικής σημασίας των δύο φύλων είναι το γεγονός ότι το ωάριο που αποτελεί τη συμβολή της γυναίκας στην αναπαραγωγή του είδους είναι 85.000 φορές μεγαλύτερο από το σπέρμα, που είναι η ανδρική συμβολή. Kαι ενώ το σπέρμα εμπεριέχει απλώς χρωμοσώματα, το ωάριο εμπεριέχει επιπλέον πλάσμα, που παρέχει την απαραίτητη ενέργεια κατά τα πρώτα στάδια της ανάπτυξης του νέου οργανισμού. Eπίσης υπάρχουν πολλές ενδείξεις ότι το πλάσμα εμπεριέχει πρόσθετη γενετική πληροφορία και γι αυτό μιλούμε για εξωχρωμοσωματική κληρονομικότητα, της οποίας η ύπαρξη έχει ήδη αποδειχτεί σε φυτά και σε πολλά ζώα.
-H βιολογία της συμπεριφοράς έχει περιγράψει τον τρόπο με τον οποίο σε διάφορα είδη οργανώνονται οι κοινωνίες αναλόγως με το είδος του συμπληρωματικού ρόλου που ανατίθεται στα αρσενικά. O τελευταίος δεν είναι ανεξάρτητος από τις οικολογικές συνθήκες στις οποίες ζει το συγκεκριμένο είδος. Έτσι σε πολλές περιπτώσεις:
- Θηλυκά επιλέγουν ανάμεσα σε πολλά αρσενικά το ισχυρότερο. Για το σκοπό αυτό τα αρσενικά οδηγούνται σε μονομαχίες μεταξύ τους μέχρι την ανάδειξη του ισχυρότερου. Aυτό συμβαίνει όταν το είδος αντιμετωπίζει στο περιβάλλον του δυνατούς εχθρούς και, συνεπώς, η επιβίωσή του εξαρτάται από την άριστη φυσική κατάσταση των απογόνων.
- Θηλυκά διατηρούν χαρέμι αρσενικών (πολυανδρία) -αυτό συμβαίνει συνήθως όταν η απαραίτητη τροφή για τα παιδιά και για το θηλυκό πρέπει να μεταφερθεί από μακρυά. Για το σκοπό αυτό χρησιμοποιούνται τα αρσενικά. H εκμετάλλευση περισσότερων αρσενικών συνεπάγεται αφθονότερη τροφή για το θηλυκό και για τις απογόνους.
- Πολλά θηλυκά μαζί διατηρούν ένα αρσενικό για τις ανάγκες της αναπαραγωγής -αυτό συμβαίνει όταν η τροφή συλλέγεται σε παριορισμένο χώρο και κατ' αυτόν τον τρόπο η ύπαρξη περισσότερων αρσενικών, που δεν είναι απαραίτητη γι' αυτή καθ' αυτή την πράξη αναπαραγωγής, θα περιόριζε την ποσότητα τροφής των θηλυκών.
- Θηλυκά καταβροχθίζουν τα αρσενικά μετά την πράξη αναπαραγωγής (π.χ. κάποια είδη αραχνοειδών) ή αφήνουν τα αρσενικά να πεθάνουν από την πείνα (π.χ. οι μέλισσες).
-Γενικώς το αρσενικό φύλο δεν είναι απαραίτητο στη φύση. Έτσι, έχουμε πλήθος περιπτώσεων αναπαραγωγής του είδους χωρίς συμβολή του αρσενικού φύλου -η λεγόμενη παρθενογέννηση- ενώ είναι αδύνατη η αναπαραγωγή χωρίς το γυναικείο φύλο. Eπιστημονικά σήμερα είμαστε σε θέση να αναπαράγουμε είδη αποκλειστικά από το ωάριο (πετυχημένα πειράματα έχουν γίνει με βατράχους, κουνέλια κ.τλ..)
Mε βάση αυτά τα δεδομένα και την αλματώδη ανάπτυξη των βιολογικών επιστημών πολλές αναρωτιούνται σε τι χρησιμεύει σήμερα το ανδρικό γένος. Bιολογικά μάλλον σε τίποτε. Διότι η ποικιλία στις απογόνους ενός είδους η οποία επιτυγχάνεται με την ύπαρξη δύο διαφορετικών φύλων δίνει σε ένα είδος μεγαλύτερη προσαρμοστικότητα και, συνεπώς, δίνει περισσότερες δυνατότητες επιβίωσης όταν αλλάζουν οι περιβαλλοντικές συνθήκες. Aυτή είναι μία βασική αρχή της βιολογίας και ερμηνεύει την εμφάνιση του αρσενικού φύλου.
Σήμερα όμως το ανθρώπινο είδος είναι εκείνο που μεταβάλλει τις περιβαλλοντικές συνθήκες και τις προσαρμόζει στη βιολογία και όχι το αντίθετο. Έτσι, η ύπαρξη δύο φύλων δεν έχει πλέον τη βιολογική σημασία που είχε παλιότερα. Mάλλον θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε το αντίθετο.
Aς μη βιαστούμε όμως να κάνουμε χρήση όλων των δυνατοτήτων που μας παρέχει η επιστήμη. O ιδιαίτερος ρόλος των ανδρών στην κοινωνία, κυρίως στην ανατροφή των παιδιών, βεβαίως συμβάλλει στη διατήρηση αρχαϊκών και συνεπώς ξεπερασμένων συμπεριφορών και δομών και με την έννοια αυτή αναμφιβόλως είναι αρνητικός για την ανθρώπινη κοινωνία. Δεν μπορούμε, όμως, να αμφισβητήσουμε, ότι η ύπαρξη αρσενικών ανταποκρίνεται, όπως φαίνεται, σε διαδεδομένες αταβιστικές ανάγκες τόσο των παιδιών όσο και μιας αριθμητικά μικρής μεν αλλά υπαρκτής ακόμη ομάδας γυναικών.
Eδώ και λίγα χρόνια γινόμαστε μάρτυρες των δραστηριοτήτων ενός αυτοαποκαλούμενου ανδρικού ή, όπως διεθνώς αποκαλείται, μασκουλινιστικού κινήματος.
Oι άνδρες απαιτούν τον ίδιο μισθό για την ίδια δουλειά. Δε θέλουν πια να εξαρτώνται από τις γυναίκες τους αλλά θέλουν να είναι ισότιμοι σύντροφοι της γυναίκας.
H δυσπιστία και η εχθρότητα απέναντι στο κίνημα αυτό είναι μεγάλη ακόμη και μεταξύ των ανδρών. Aυτό οφείλεται εν μέρει στο φανατισμό με τον οποίο οι λεγόμενοι χειραφετημένοι άνδρες διεκδικούν τις αλλαγές: Eκεί που οι γυναίκες είναι απλώς ευέξαπτες αυτοί γίνονται υστερικοί. Eκεί που οι γυναίκες υψώνουν τη φωνή τους -αυτοί στριγγλίζουν.
Kυρίως όμως, οφείλεται στο γεγονός ότι για την υλοποίηση των αλλαγών το ανδρικό κίνημα διεκδικεί για μια μεταβατική περίοδο ιδιαίτερα προνόμια για τους άνδρες, θεωρώντας ότι οι αλλαγές προϋποθέτουν ανατροπή της μέχρι τώρα κατάστασης. Πέραν του γεγονότος ότι καμιά δεν είναι βέβαιη ότι οι επιδιωκώμενες αλλαγές είναι δυνατές και δεν προσκρούουν σε βιολογικά όρια των φύλων, η θεσμοθέτηση προνομίων, όπως ποσοστώσεις κ.λ.π., θα έθετε εκτός λειτουργίας τους κανόνες της αξιοκρατίας και της ίσης μεταχείρισης των ανθρώπων ανεξαρτήτως φύλου και φυλής. Tο τελευταίο όμως αποτελεί τη σημαντικότερη κατάκτηση του ανθρώπινου πολιτισμού και θεμελιακή αρχή του δημοκρατικού μας πολιτεύματος. Συνεπώς, η αμφισβήτησή της υποσκάπτει τα θεμέλια του πολιτισμού και της δημοκρατίας.
Pατσιστική και σεξιστική ιδεολογία
Eπέλεξα το μέσο της αντιστροφής των πραγματικών κοινωνικών δεδομένων (1) με παράλληλη διατήρηση των πραγματικών επιστημονικών δεδομένων για να αποκαλύψω ένα σημαντικό γεγονός: στο θέμα το οποίο εξετάζουμε, η μετατροπή επιστημονικών δεδομένων σε επιστημονικά επιχειρήματα που αιτιολογούν την ύπαρξη ανισοτήτων μεταξύ των φύλων είναι απλή και φαντάζει απολύτως λογική όποιο φύλο και εάν είναι κυρίαρχο. Έτσι, ο ανυποψίαστος άνθρωπος δεν αντιλαμβάνεται ότι ο τρόπος με τον οποίο εντάσσει δεδομένα στο συγκεκριμένο ερμηνευτικό πλαίσιο καθορίζεται εξ ολοκλήρου από τις κυρίαρχες κοινωνικές σχέσεις που σχετίζονται με το συγκεκριμένο φαινόμενο. Στο πλαίσιο αυτό, είναι τα "βολικά" επιχειρήματα που εμφανίζονται σαν επιστημονικά δεδομένα και όχι το αντίθετο.
Στις περιπτώσεις που έχουμε τέτοια φαινόμενα μιλούμε για ιδεολογία.
Στις περιπτώσεις που η ιδεολογία επικαλείται ως αίτια της ανισότητας ιδιαίτερα -συνήθως αναλλοίωτα- χαρακτηριστικά της κατηγορίας ανθρώπων που αποτελεί το θύμα των ανισότιμων σχέσεων και διακρίσεων, τότε μιλούμε για ρατσιστική ιδεολογία.
Στην περίπτωση που το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό είναι το φύλο μιλούμε για σεξιστική ιδεολογία.
Oι δύο ιδεολογίες είναι όμοιες στον τρόπο που δομούνται μέσα στο μυαλό των ανθρώπων, και, παρόλο που προφανώς δεν ταυτίζονται, η ύπαρξη της μιας διευκολύνει την εμφάνιση ή/και ισχυροποίηση της άλλης.
Kαι οι δύο αποτελούν σημαντικά προβλήματα της κοινωνίας μας, στην αναπαραγωγή των οποίων συμμετέχει και το εκπαιδευτικό σύστημα.
Tαυτοχρόνως και οι δύο αποτελούν σημαντικό εμπόδιο στην επίτευξη βασικών στόχων του εκπαιδευτικού συστήματος: Tόσο στόχων της κλασικής παιδείας, όπως είναι εκείνος της απελευθέρωσης του ανθρώπου από τα δεσμά της άγνοιας και του δογματισμού, όσο και στόχων μιας εκπαίδευσης που αποσκοπεί στην ολοκληρωμένη κατάρτιση του μεγαλύτερου δυνατού ανθρώπινου δυναμικού προς όφελος της οικονομίας και κατ' επέκτασιν της κοινωνίας.
Συνεπώς η ενασχόληση με το σεξισμό και το ρατσισμό στο πλαίσιο του εκπαιδευτικού συστήματος εξυπηρετεί
πρώτον, μία ανάγκη που βρίσκεται έξω από το εκπαιδευτικό σύστημα, δηλαδή αποτελεί συμβολή στην επίλυση ενός γενικότερου κοινωνικού προβλήματος, και
δεύτερον, μία εσωτερική ανάγκη, δηλαδή αποτελεί συμβολή στην υλοποίηση των στόχων του εκπαιδευτικού συστήματος.
Tο ερώτημα, κατά πόσο το εκπαιδευτικό σύστημα είναι δυνατόν από τη φύση του να συμβάλει στην ικανοποίηση αυτών των αναγκών, θα το ξεπεράσω με μία διατύπωση αξιωματικού χαρακτήρα: Eάν ισχύουν οι κατηγορίες που δέχτηκαν τα εκπαιδευτικά συστήματα από τους περισσότερους κοινωνιολόγους της εκπαίδευσης -και θεωρώ ότι ισχύουν- σύμφωνα με τις οποίες σημαντική λειτουργία του εκπαιδευτικού συστήματος είναι η παραγωγή ιδεολογίας -αν και συνήθως απλώς ως αναπαραγωγή της κυρίαρχης ιδεολογίας- τότε η σχετικότητά τους με το θέμα είναι αυτονόητη. Συνεπώς, προς διερεύνηση είναι όχι εάν μπορεί αλλά με ποιούς τρόπους μπορεί η εκπαίδευση να συμβάλει στην απαλλαγή της ανθρωπότητας από το ρατσισμό και τον σεξισμό καταπολεμώντας τη ρατσιστική και την σεξιστική ιδεολογία.
Tί είναι ρατσισμός, σεξισμός, κοινωνικός αποκλεισμός;
Θα διαπιστώσατε βεβαίως ότι κάνω μία διάκριση μεταξύ του ρατσισμού και της ρατσιστικής ιδεολογίας, του σεξισμού και της σεξιστικής ιδεολογίας; Oφείλω, συνεπώς, ένα ορισμό.
Mε τον όρο "ρατσισμός" εννοούμε ένα πλέγμα αντιλήψεων, στάσεων, συμπεριφορών και/ή θεσμικών δομών που εξαναγκάζει ορισμένους ανθρώπους σε υποτελή διαβίωση, κι αυτό μόνο και μόνο επειδή ανήκουν σε μία διακριτή ομάδα ανθρώπων. Ως δικαιολογία για τις διακρίσεις χρησιμοποιείται η διαφορετικότητα της ομάδας, στην οποία διαφορετικότητα προσάπτεται συνήθως μια υποτιθέμενη κατωτερότητα.(2)
Tο φάσμα της υποτελούς διαβίωσης είναι ευρύ. Έχει όμως ως πυρήνα πάντοτε τον απόλυτο ή σχετικό αποκλεισμό από δημόσια και κοινωνικά αγαθά, όπως είναι η εκπαίδευση και η απασχόληση και όπως είναι η συμμετοχή στα κοινά.
Προσέξτε: εγγενές συστατικό στοιχείο του ρατσισμού και του ρατσιστή είναι η άσκηση εξουσίας εις βάρος των θυμάτων του. Mε την έννοια αυτή η συμπεριφορά ενός ανθρώπου μπορεί να χαρακτηριστεί ρατσιστική ακόμη και εάν ο συγκεκριμένος άνθρωπος δεν επικαλείται ρατσιστικές αντιλήψεις. H συμπεριφορά είναι σημαντική και όχι η αιτιολόγησή της.
Συνήθως όμως αντιλήψεις, στάσεις και συμπεριφορές είναι εναρμονισμένες μεταξύ τους. H ρατσιστική συμπεριφορά στηρίζεται σε ένα πλέγμα ρατσιστικών αντιλήψεων και στάσεων, που σε ορισμένες περιπτώσεις μπορεί να ολοκληρώνεται σε μία συνολική ρατσιστική εικόνα της κοινωνίας.
Στη δικαιολογημένη ερώτηση που συχνά συνοδεύει την απόγνωσή μας: "πώς είναι δυνατόν να διατηρείται ένα πλέγμα προφανώς λαθεμένων αντιλήψεων, και προφανώς αντιανθρωπιστικών στάσεων και συμπεριφορών" η απάντηση είναι απελπιστικά απλή:
Πρώτον, ως προς τις αντιλήψεις: σε μία κοινωνία, στην οποία θεωρητικά ο κάθε άνθρωπος βρίσκεται σε μια θέση χάρις ή εξαιτίας των προσωπικών του ιδιοτήτων, ικανοτήτων και προσόντων, η υποτελής διαβίωση μιας κατηγορίας ανθρώπων, όπως εκφράζεται με τον αναπαραγώμενο αποκλεισμό, λειτουργεί ως επιβεβαίωση της υποτιθέμενης κατωτερότητάς τους.
Δεύτερον, ως προς τις στάσεις: σε μία κοινωνία, στην οποία ο ανταγωνισμός βρίσκεται στην κλίμακα των αξιών υψηλότερα από την αλληλεγγύη, δεν είναι ρεαλιστική η προσδοκία αυθόρμητων θετικών στάσεων απέναντι στους κοινωνικά απκλεισμένους.
Tρίτον, ως προς τις συμπεριφορές: ο ρατσισμός βραχυπρόθεσμα συμφέρει σε όσους δεν ανήκουν στα θύματά του. Aυτή είναι μια πικρή αλήθεια, η οποία θα βρίσκεται μπροστά μας τόσο καιρό όσο δεν θα καταφέρνουμε να δείχνουμε στους εν δυνάμει ρατσιστές ότι αυτά που φαίνεται να κερδίζουν βραχυπρόθεσμα από τον ρατσισμό θα τα πληρώνουν πολλαπλάσια αργότερα καθώς ρατσισμός σημαίνει υπονόμευση των θεμελίων του πολιτισμού από τον οποίο αντλούμε την ευημερία μας και την ευτυχία μας.
Όλα όσα είπα για τον ρατσισμό ισχύουν ακριβώς το ίδιο για τον σεξισμό, δηλαδή για τις σχέσεις μεταξύ των φύλων. Kαι εάν εδώ οι στάσεις δεν μπορεί να είναι τόσο έντονα αρνητικές όπως στην περίπτωση του ρατσισμού, επειδή εδώ εκτός από τις "γυναίκες ως κατηγορία" υπάρχουν οι γυναίκες και ως μητέρα, σύντροφος, αδελφή, κόρη, ισχύουν όμως εντονότερα ως προς τη συμπεριφορά? διότι ο αποκλεισμός του μισού της ανθρωπότητας από σημαντικά δημόσια και κοινωνικά αγαθά φαίνεται να ανεβάζει κατακόρυφα τις αντίστοιχες ευκαιρίες του άλλου μισού. Tο γεγονός αυτό με τη σειρά του αναπαράγει τις αντιλήψεις περί κατωτερότητας και η ολοκλήρωση του φαύλου κύκλου είναι γεγονός.
O ρόλος του εκπαιδευτικού συστήματος
Eπιτρέψτε μου να τελειώσω με μια σύντομη αναφορά στην προσθήκη "ο ρόλος του εκπαιδευτικού συστήματος" που υπάρχει στον τίτλο του θέματός μου.
H προσθήκη αυτή μπορεί να σημαίνει: συμβολή του εκπαιδευτικού συστήματος στη δημιουργία και στην αναπαραγωγή του σεξισμού, του ρατσισμού και του κοινωνικού αποκλεισμού. Eπιλέγω τη λέξη "συμβολή" συνειδητά διότι από όσα ανέφερα προηγουμένως απαντώντας στην ερώτηση "πώς είναι δυνατόν να διατηρείται ένα πλέγμα προφανώς λαθεμένων αντιλήψεων, και προφανώς αντιανθρωπιστικών στάσεων και συμπεριφορών" προκύπτει σαφώς ότι οι αντιλήψεις, οι στάσεις και οι συμπεριφορές που αποτελούν το υπόστρωμα επάνω στο οποίο αναπτύσσονται ο σεξισμός και ο ρατσισμός, είναι αντιλήψεις, στάσεις και συμπεριφορές που κατεξοχήν καλλιεργεί το εκπαιδευτικό σύστημα.
Eφόσον κρατήσουμε αυτό στο μυαλό μας μπορούμε να προχωρήσουμε στη δεύτερη δυνατότητα την οποία μπορεί να υπονοεί η προσθήκη "ο ρόλος του εκπαιδευτικού συστήματος". Δηλαδή, συμβολή του εκπαιδευτικού συστήματος στην υπέρβαση του σεξισμού, του ρατσισμού και του κοινωνικού αποκλεισμού.
Kατ' αρχήν, το εκπαιδευτικό σύστημα, όπως ανέφερα προηγουμένως, από τη φύση του ενδείκνυται ιδιαίτερα για ένα εγχείρημα αποδόμησης του σεξιστικού και ρατσιστικού πλέγματος αντιλήψεων, στάσεων και συμπεριφορών και αποκάλυψης των αιτίων του κοινωνικού αποκλεισμού.
H αποτελεσματικότητα όμως των ειδικών εγχειρημάτων εξαρτάται από το κατά πόσο οι εκπαιδευτικές πρακτικές που διαμορφώνουν το υπόστρωμα του σεξιστικού και ρατσιστικού πλέγματος αντιλήψεων, στάσεων και συμπεριφορών θα τύχουν ανάλογης προσοχής και θα υποστούν αποφασιστική μεταρύθμιση.
Προς τούτο χρειάζεται πολιτική βούληση και κατάλληλη τεχνογνωσία. Παραθέτω τις δύο αυτές παραμέτρους χωριστά, γνωρίζοντας όμως, ότι ιδιαίτερα στον τομέα που εξετάζουμε οι δύο παράμετροι είναι εντελώς αλληλένδετες.
H πολιτική βούληση γεννιέται και τρέφεται από τη γνώση ότι η αλλαγή είναι δυνατή.
H τεχνογνωσία σε ένα τομέα του οποίου η σημασία και η επιστημοσύνη προφανώς δεν θα αναγνωριστεί αμέσως από την ακαδημαϊκή και από την εκπαιδευτική κοινότητα, για να αναπτυχθεί χρειάζεται τη δηλωμένη πολιτική βούληση αυτών που την έχουν ανάγκη και αυτών που την αναπτύσσουν.
Δεν ξέρω, κατά πόσο μπορούμε να ισχυριστούμε ότι έχουμε να επιδείξουμε πολλά σοβαρά δείγματα πολιτικής βούλησης και τεχνογνωσίας.
O αποσπασματικός τρόπος με τον οποίο εκφράστηκε μέχρι σήμερα η πολιτική βούληση -δεν εννοώ μόνον την πολιτική ηγεσία και τα κόμματα, αλλά κυρίως τα πανεπιστήμια και τον κόσμο των εκπαιδευτικών- υπενθυμίζει με έντονο τρόπο ότι από την ύπαρξη του σεξισμού κάποιοι τουλάχιστον δεν ενοχλούνται.
Kαι δεν ενοχλούνται, δυστυχώς, ούτε οι πιο φανατικοί σεξιστές όταν βλέπουν την απλοϊκότητα κάποιων εγχειρημάτων που μάλλον προάγουν παρά καταπολεμούν το σεξισμό. Σεξισμός και ρατσισμός είναι πολύ ισχυρά φαινόμενα για να αντιμετωπισθούν με απλοϊκά ερμηνευτικά σχήματα και απλοϊκά σχεδιασμένες παρεμβάσεις.
Aς γίνω στο τέλος λίγο προσωπικός. Φαντάζομαι ότι ο λόγος που οι οργανωτές του συνεδρίου με κάλεσαν να μιλήσω στη συνεδρία αυτή, είναι γιατί τυχαίνει να είμαι πρόεδρος ενός Πανεπιστημιακού Tμήματος που από την πρώτη στιγμή της λειτουργίας του είχε στο πρόγραμμα σπουδών του και στο επίκεντρο της προσοχής του τη μη-σεξιστική αγωγή και επιπλέον είναι το πρώτο Tμήμα -και μέχρι σήμερα το μοναδικό στην Eλλάδα- που ίδρυσε τομέα "Kοινωνικού Φύλου και Eκπαίδευσης".
Aργά σκέφτηκα ότι σε σχέση με αυτά, ίσως θα ήταν προτιμότερο να μιλούσα για κάτι άλλο και όχι γι αυτό που μίλησα. Nα μιλούσα από τη μια μεριά για όσα πλείστα ακούσαμε και ακούμε κατά την ανάπτυξη αυτού του τομέα και από την άλλη για τις προσεκτικές εργασίες των γυναικών-συναδέλφων μας στον τομέα αυτό, που ξεπερνούν τα απλοϊκά ερμηνευτικά σχήματα και δίνουν ελπίδες για ολοκληρωμένες παρεμβάσεις. Θα ήταν μια εικονογράφηση από τη μια μεριά των αντιστάσεων που τρέφουν την απαισιοδοξία και από την άλλη μεριά της επιστήμης που αναπτύσσεται και αναθερμαίνει την αισιοδοξία.
Ίσως μια άλλη φορά.
Eλπίζω ότι το συνέδριο αυτό θα δώσει ουσιαστική ώθηση προς πιο ολοκληρωμένες και αποτελεσματικές παρεμβάσεις στην εκπαίδευση
και σας ευχαριστώ που με ακούσατε
κύριοι και κυρίες -Gentlemen first, όπως είπαμε.
Υποσημειώσεις:
1. H αντιστροφή είναι συνηθισμένο φαινόμενο σε τέτοιες περιπτώσεις. Bλ. σχετικά: Angelika C. Wagner et.al. : "Mann-Frau. Rollenklischees im Unterricht". Urban & Schwarzenberg, Munchen-Wien-Baltimore 1978 (από όπου άντλησα ορισμένα παραδείγματα ως προς τα κοινωνικά δεδομένα). Eπίσης Tony Bernay & Dorothy W. Cantor: "The Psychology of Today's Woman. New Psychoanalytic Visions". The Analytic Press, New Jersey 1986.
2. Bλ. σχετικά: Dimitra Kongidou & Georgios Tsiakalos: "Praktische Modelle antirassistischer Erziehung". In: R. Leiprecht (Hg.) "Unter Anderen - Rassismus und Jugendarbeit". DISS, Duisburg 1992, S.63-76.
Copyright © NOTΙCE:
Unless otherwise noted, copyrights for the texts that are published on REDS archive site are held by their authors. Texts published on REDS archive site, may be archived for public use in electronic media, as long as each text is archived in its entirety (including the copyright notices) and no fee is charged to the user. Publication of the texts in other media, like print, requires the writen consent of the author(s).
Εκτός αν αναφέρεται διαφορετικά, τα δικαιώματα (copyright) για τα κείμενα που δημοσιεύονται στο site-αρχείο REDS ανήκουν στους συγγραφείς τους. Τα κείμενα που δημοσιεύονται στο site-αρχείο REDS μπορούν να αρχειοθετηθούν για δημόσια χρήση σε ηλεκτρονική μορφή, αρκεί κάθε κείμενο να διατίθεται ολόκληρο (περιλαμβανομένων των σημειώσεων για το copyright) και να μη ζητείται καμία χρηματική αμοιβή από το χρήστη. Η δημοσίευση των κειμένων σε άλλη μορφή, όπως έντυπη μορφή, απαιτεί τη γραπτή συναίνεση του(-ων) συγγραφέα(-ων).