ΤΟ ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΙΚΟ ΣΥΓΚΡΟΤΗΜΑ
Ο ναός του Αγίου Γρηγορίου Παλαμά , η μητρόπολη της Θεσσαλονίκης , ανεγέρθηκε το 1891-1914 . Το βασικό αρχιτεκτονικό σχέδιο έκανε ο Ερνέστος Τσίλερ , αντιγράφοντας τα σχέδια που είχε κάνει για της εκκλησία της Παναγία Φανερωμένης του Αιγίου , αλλά ολοκληρώθηκε με αλλαγές του αρχιτέκτονα Ξενοφώντα Παιονίδη . Είναι η πρώτη εκκλησία της Τουρκοκρατίας με τρούλο στη Θεσσαλονίκη και αποτελεί αντιπροσωπευτικό παράδειγμα του αρχιτεκτονικού εκλεκτικισμού με στοιχεία από τη βυζαντινή παράδοση της πόλης . Στον ίδιο χώρο υπήρχε η παραθαλάσσια τρίκλιτη εκκλησία του Αγίου Δημητρίου με δίρριχτη στέγη που χτίστηκε στις αρχές του 15ου αιώνα και κάηκε στην πυρκαγιά του 1890 . Οι τοιχογραφίες του Νίκου Κεσσανλή , που έγιναν κατά την ανέγερση του ναού , καταστράφηκαν δυστυχώς κατά την αποκατάσταση των ζημιών από τους σεισμούς του 1978 . Οι νέες τοιχογραφίες φιλοτεχνήθηκαν τη δεκαετία του ’80 από τον αγιογραφικό οίκο των Παχωμαίων του Αγίου Όρους .
Σε ειδικό παρεκκλήσι μέσα στο ναό φυλάσσεται το σκήνωμα του αγίου σε βαρύτιμη λάρνακα με ανάγλυφες παραστάσεις . Ο Άγιος Γρηγόριος Παλαμάς είχε διατελέσει μητροπολίτης Θεσσαλονίκης (1349-1359) . Μετά τους σεισμούς , κάτω από το Άγιο Βήμα της εκκλησίας , αποκαλύφθηκε κρύπτη του Μακεδονικού Αγώνα (1904-1908) . Η κρύπτη έχει αξιοποιηθεί ως εκθετήριο ιστορικής μνήμης με φωτογραφίες του Αγώνα . Στο προάυλιο δεξιά της εισόδου του ναού βρίσκεται ο τάφος του μητροπολίτη της Θεσσαλονίκης Γεννάδιου (1868-1951) . Η επιτάφια προτομή είναι έργο του γλύπτη Κανακάκη .
Η ΑΡMΕΝΙΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑ
Στο δυτικό άκρο του πάρκου (της ΧΑΝΘ) , ο σταυρός με το διακοσμητικό ανάγλυφο που στήθηκε το 1995 “μνήμης χάριν” , φέρει την επιγραφή : “Η Αρμενία τιμώντας της Ελλάδα και τις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής για τη βοήθειά της -μέσω Θεσσαλονίκης το 1993- έστησε αυτό το μνημείο” . Πίσω του , κρυμμένη από την πολυώροφη πολυκατοικία (Τσιμισκή-Διαλέττη) , υψώνεται η Αρμένικη εκκλησία της αρμενικής παροικίας της Θεσσαλονίκης , που χτίστηκε το 1903 από τον αρχιτέκτονα Βιταλιάνο Ποζέλι . Είναι μονόκλιτη καμαροσκέπαστη βασιλική και στην πρόσοψή τηε υψώνονται τρεις πύργοι . Η εκκλησία της ιστορικής κοινότητας “συνθλίβεται” πραγματικά κάτω από τις πολυώροφες πολυκατοικίες που υψώθηκαν τη δεκαετία του ’70 .
Η ΑΓΙΑ ΣΟΦΙΑ
Ο ναός της Αγίας Σοφίας είναι ένα από τα σημαντικότερα χριστιανικά μνημεία , όχι μόνο της Ελλάδας , αλλά και ολόκληρου του χριστιανικού κόσμου . Χτίστηκε στα μέσα του 7ου αιώνα πάνω στα ερείπια μιας μεγάλης παλαιοχριστιανικής βασιλικής που καταστράφηκε πιθανότατα στο μεγάλο σεισμό του 620 , όπως αναφέρεται στο Βιβλίο των θαυμάτων του Αγίου Δημητρίου . Αυτός ο σεισμός αλλαξε πολεοδομικά και την πόλη . Η παλαιοχριστιανική Θεσσαλονίκη αποκόπτεται από την επιρροή της Ρώμης και μεταβάλλεται σε βυζαντινή πόλη με άμεσες επιδράσεις από την Κωνσταντινούπολη . Ένα από τα πρώτα μνημεία που τονίζουν αυτήν την αλλαγή είναι και η Αγία Σοφία , που μιμείται το διάσημο ναό της Βασιλεύουσας .
Η “Μεγάλη εκκλησία” , για τους παλιούς Θεσσαλονικιούς , ήταν η μητρόπολη της “συμβασιλεύουσας” ως το 16ο αιώνα που μετατράπηκε σε τζαμί . Στην πυρκαγιά του 1890 έπαθε μεγάλες καταστροφές και στις αρχές του 20ου αιώνα οι Τούρκοι την επισκεύασαν με την επίβλεψη του ονομαστού βυζαντινολόγου Καρόλου Ντιλ και τη διακόσμησαν με φυτικό διάκοσμο που διατηρείται ως σήμερα . Μετά από 330 χρόνια μουσουλμανικής χρήσης το 1912 αποδόθηκε στη χριστιανική λατρεία . Στη λαμπρή αυτή εκκλησία και την ομώνυμη γειτονική πλατεία , έλαβαν χώρα σχεδόν όλα τα μεγάλα εθνικοθρησκευτικά γεγονότα που σφράγισαν τη νεότερη ιστορία της πόλης (πανηγυρικές δοξολογίες , διαδηλώσεις , κηδείες προσωπικοτήτων , επιμνημόσυνες δεήσεις κ.ά.) . Στους σεισμούς του 1978 το μνημείο έπαθε μεγάλες ζημιές που αποκαταστάθηκαν αριστοτεχνικά από την Αρχαιολογική Υπηρεσία . Άθλος θεωρήθηκε η στερέωση του ψηφιδωτού του τρούλου που έγινε με παραδοσιακές μεθόδους .
Ο μεγάλος αυτός σταυροειδής ναός είναι ο πρώτος με τρούλο στη Θεσσαλονίκη . Τον τεράστιο τρούλο κρατούν τέσσαρις μεγάλοι πεσσοί - τετράγωνες κολόνες - και μαρμάρινοι κίονες , ενώ το μεσαίο ευρύ χώρο περιβάλλει πλατιά στοά . Οι κίονες και τα κιονόκρανα που σώζονται στην εκκλησία του 5ου-6ου αιώνα και προέρχονται από προέρχονται από κάποιο παλαιότερο μνημείο της πόλης . Ο μονολιθικός άμβωνας του 5ου αιώνα που υπήρχε στην Αγία Σοφία ως το 1905 μεταθέρθηκε και φυλάσσεται στην Κωνσταντινούπολη .
Τα ψηφιδωτά και οι τοιχογραφίες του ναού ανήκουν σε τέσσερις διαφορετικές εποχές :
Στην καμάρα του ιερού διατηρούνται τα παλαιότερα ψηφιδωτά . Ανήκουν στον 8ο αιώνα , στην περίοδο της Εικονομαχίας , όταν απαγορεύτηκε η παράσταση θρησκευτικών μορφών . Της ίδιας εποχής είναι και ο μεγάλος σταυρός μέσα σε έναστρο κύκλο και τα μονογράμματα του αυτοκράτορα Κωνσταντίνου ΣΤ΄ (780-797) , της μητέρας του Ειρήνης της Αθηναίας και του μητροπολίτη Θεσσαλονίκης Θεόφιλου .
Ο τεράστιος θόλος της Αγίας Σοφίας καλύπτεται από τη μεγαλειώδη ψηφιδωτή σύνθεση με θέμα την Ανάλυψη του Χριστού, που αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα έργα ολόκληρης της βυζαντινής τέχνης . Η θαυμάσια αυτή παράσταση έγινε στο τέλος του 9ου αιώνα . Στο κέντρο του τρούλου , μέσα σε δόξα , παριστάνεται ο Χριστός καθισμένος σε ουράνιο τόξο , ενώ γύρω του απεικονίζονται η Παναγία με ανυψωμένα χέρια σε στάση δέησης και οι Απόστολοι σκαρφαλωμένοι σε βράχους του
Όρους των Ελαιών . Η παράσταση είναι δοσμένη με δεξιοτεχνία , συναρπάζει με τη χρωματική μαγεία και τη ζωντάνια των ανθρώπινων μορφών που δίνονται με ρεαλιστικά χαρακτηριστικά , αποτέλεσμα του γόνιμου κλασικισμού που αναπτύχθηκε κατά τα χρόνια της δυναστείας των Μακεδόνων στη βυζαντινή τέχνη .Στην κόγχη του ιερού σώζεται η ψηφιδωτή ένθρονη Θεοτόκος που χρονολογείται πιθανόν στο 12ο αιώνα και που αντικατέστησε μια παλαιότερη ψηφιδωτή παράσταση με σταυρό .
Οι τοιχογραφίες έγιναν τον 11ο αιώνα στους τοίχους και τα παράθυρα του εξωνάρθηκα της Αγίας Σοφίας εικονίζουν μοναχούς και τοπικούς άγιους , όπως την Αγία Θεοδώρα την εν Θεσσαλονίκη.
Στην Αγία Σοφία υπήρχαν τάφοι πολλών μητροπολιτών και άλλων εκκλησιαστικών προσώπων , όπως λόγου χάρη του Αγίου Γρηγορίου Παλαμά . Ένα τέτοιο τοιχογραφημένο ταφικό μνημείο του 12ου αιώνα , που αποδίδεται στο λόγιο μητροπολίτη Ευστάθιο , αποκαλύφθηκε κατά τις εργασίες αναστήλωσης του ναού μετά τους σεισμούς του 1978 .
Η ΥΠΑΠΑΝΤΗ
Η εκκλησία της Υπαπαντής είναι τρίκλιτη μεταβυζαντινή βασιλική με γυναικωνίτη , η οποία στη σημερινή της μορφή είναι αποτέλεσμα ανακαίνισης που έγινε στα μέσα του 19ου αιώνα . Η ανακαινισμένη εκκλησία ήταν καθολικό της μικρής μονής του “κυρ-Ιωήλ” που υπήρχε στην ίδια θέση από το 16ο αιώνα , όπως αναφέρεται σε πατριαρχικά έγγραφα . Στην πρόσοψή της έχουν εντοιχίσει πολλά γλυπτά ρωμαϊκών και βυζαντινών χρόνων και ένα τμήμα επιγραφής του 13ου αιώνα . Αξιόλογο είναι το τέμπλο που φιλοτεχνήθηκε το 1841 καθώς και οι φορητές εικόνες του , που προέρχονται από ντόπια και αγιορείτικα εργαστήρια .
Διάφορα έργα μικροτεχνίας , όπως λειψανοθήκες , αναλόγια κ.α. φυλάσσονται επίσης στην εκκλησία . Στη γωνία των οδών Εγνατίας και Αγαπηνού , δίπλα στο ιερό της Υπαπαντής μαρτύρησε δια πυράς το 1544 ο νεομάρτυρας Μιχαήλ ο Μαυρουδής . Στον τόπο του μαρτυρίου στήθηκε τα τελευταία χρόνια παρεκκλήσι με την επιγραφή : “Εις τον ιερόν τούτον χώρον εμαρτύρησεν δια πυρός ο άγιος νεομάρτυς Μιχαήλ ο Μαυρουδής εκ Γρανίτσας Ευρυτανίας την 10ην Μαρτίου 1544 . Η μνήμη αυτού την Πέμπτην της Διακαινησίμου”. Η μεγάλη σύγχρονη εκκλησία της Παναγίας Δεξιάς , στην άλλη πλευρά της Εγνατίας , απέναντι από το ναό της Υπαπαντής , ανεγέρθηκε στη δεκαετία του ’50 μετά την κατεδάφιση της εκκλησίας του Αγίου Υπατίου , που είχε χτιστεί το 1819
Ο ΝΑΟΣ ΤΗΣ ΜΕΤΑΜΟΡΦΩΣΗΣ ΤΟΥ ΣΩΤΗΡΑ
Το βυζαντινό εκκλησάκι του Σωτήρα με τον κεκλιμένο τρούλο του , στη συμβολή των οδών Εγνατίας και Παλαιών Πατρών Γερμανού , χτίστηκε στα μέσα του 14ου αιώνα και χρησιμοποιήθηκε ως ταφικό παρεκκλήσιγια δύο άγνωστα σημαντικά πρόσωπα του Βυζαντίου . Η ύπαρξη τάφων μέσα και έξω από το ναό οδήγησε τους αρχαιολόγους στην άποψη ότι το μνημείο ήταν ταφικό περεκκλήσι . Κατά τις επισκευές της εκκλησίας , μετά τους σεισμούς του 1978 , αποκαλύφθηκαν στον τρούλο σπάνιες τοιχογραφίες με παραστάσεις της Ανάληψης , της θείας Λειτουργίας και των Προφητών , που χρονολογούνται στην εικοσαετία 1350-1370 , στα χρόνια μετά την καταστολή της επανάστασης των Ζηλωτών . Η εκκλησία , με πλούσιο κεραμοπλαστικό διάκοσμο , όπως όλα τα μνημεία της παλαιολογίας της περιόδου στη Θεσσαλονίκη , ήταν αφιερωμένη αρχικά στην Παναγία .
Η ΠΑΝΑΓΟΥΔΑ
Η εκκλησία της Παναγούδας ή Παναγίας Γοργοεπήκοου , μια πέτρινη βασιλική της Τουρκοκρατίας , είναι κρυμμένη πίσω από μια πολυκατοικία στη συμβολή της οδού Παλαιών Πατρών Γερμανού με την Εγνατία . Χτίστηκε το 1818 πάνω σε παλαιότερη καμένη εκκλησία του 18ου αιώνα . Στους τοίχους χρησιμοπιήθηκαν γλυπτά και αρχιτεκτονικά μέλη παλαιότερων οικοδομημάτων . Ενδιαφέρουσες είναι οι εικόνες του τέμπλου του 19ου αιώνα και κυρίως η Παναγία στο προσκυνητάρι , που χρονολογείται το 16ο αιώνα , με θαυμάσια ασημένια επάνδυση . Από την Παναγούδα προέρχεται ο κεντητός επιτάφιος του 14ου αιώνα , ένα κομψοτέχνημα της κεντητικής τέχνης , που σήμερα βρίσκεται στο Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού Θεσσαλονίκης .
Η ΑΧΕΙΡΟΠΟΙΗΤΟΣ
Η Αχειροποίητος είναι η μοναδική παλαιοχριστιανική βασιλική της Θεσσαλονίκης , αλλά και της ανατολικής Μεσογείου , που σώζεται ως σήμερα στην ίδια μορφή όπως κατασκευάστηκε τον 5ο αιώνα .Ήταν αφιερωμένη στη Θεοτόκο , ενώ την προσωνυμία “Αχειροποίητος” πήρα από της εικόνα της Παναγίας Αχειροποίητου που λατρευόταν στο ναό κατά τη βυζαντινή εποχή . Βρίσκεται στην οδό Αγίας Σοφίας , πάνω από την Εγνατία και χρονολοηείται στο μέσα του 5ου αιώνα . Στη χρονολόγηση βοηθά μια ψηφιδωτή επιγραφή στο νάρθηκα με το όνομα “Ανδρέας” , που ταυτίζεται από τους ερευνητές με τον εκπρόσωπο της Εκκλησίας της Θεσσαλονίκης , ο οποίος πήρε μέρος στη σύνοδο της Χαλκιδόνας το 451 . Ατυχώς ο υπερυψωμένος δρόμος μπροστά στην εκκλησία εμποδίζει τη θέα και την προβολή του λαμπρού μνημείου . Η μεγάλη αυτή παλαιοχριστιανική βασιλική ήταν αφιερωμένη στη Θεοτόκο και ήταν η πρώτη εκκλησία της πόλης που μετατράπηκε σε τζαμί , μαρτυρία που χαράχτηκε ανεξίτηλα σε κίονα με αραβική γραφή : “Ο σουλτάνος Μουράτ πήρε τη Θεσσαλονίκη το 1430” . Στα χρόνια της Τουρκοκρατίας το μνημείο ήταν γνωστό ως Εσκί Τζαμί ή Τζουμά , ενώ στους χριστιανούς διασώθηκε ως ναός της Μεγάλης Παναγίας ή της Αγίας Παρασκευής . Η Αχειροποίητος , ύστερα από 500 χρόνια , κι αφού στέγασε στη διάρκεια του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου οικογένειες προσφύγων καθώς και το πρώτο Βυζαντινό Μουσείο , ξαναλειτουργήθηκε το 1930 . Μικρό τμήμα με ψηφιδωτό δάπεδο , χαμηλότερα από την πλακόστρωση της εκκλησίας , ανήκει σε ρωμαϊκό συγκρότημα λουτρών , πάνω στο οποίο χτίστηκε η παλαιοχριστιανική εκκλησία , όπως σώζεται σήμερα .
Η Αχειροποίητος είναι τρίκλιτη βασιλική με ξύλινη στέγη . Ο χωρισμός της εκκλησίας σε τρία μεγάλα κλίτη γίνεται με δύο κιονοστοιχίες που οδηγούν στο σημαντικότερο σημείο της χριστιανικής λατρείας , στο Άγιο Βήμα . Αυτό το αίσθημα της μεγαλοπρέπειας , του εντυπωσιασμού και του δέους δίνουν οι παλαιοχριστιανικοί ναοί που τόνιζαν στα πρωτοχριστιανικά χρόνια τη φωτεινή νέα θρησκεία . Οι μαρμάρινοι κίονες φερμένοι από την Προποντίδα έχουν θαυμάσια κιονόκρανα με φυτική διακόσμηση , γνωστή ως “πριονωτή άκανθα” . Τα μαρμάρινα γλυπτά της εκκλησίας προέρχονται από γλυπτικά εργαστήρια της Κωνσταντινούπολης . Μόνο οι κίονες του νάρθηκα έγιναν από πράσινο μάρμαρο της Θεσσαλίας . Από τα ψηφιδωτά της Αχειροποίητου που κάλυπταν του τοίχους σώθηκαν μόνο οι εσωτερικές επιφάνειες των τόξων που σχηματίζουν οι κιονοστοιχίες . Τα θέματά τους είναι διακοσμητικά και φυτικά που συνδυάζονται με χριστιανικά σύμβολα . Τα ψηφιδωτά θεωρούνται ως εξέχοντα έργα της παλαιοχριστιανικής τέχνης . Τα ψηφιδωτά της Αχειροποίητου , του Αγίου Δημητρίου και της Ροτόντας βεβαιώνουν την ύπαρξη σημαντικών καλλιτεχνικών εργαστηρίων τον 5ο αιώνα στη Θεσσαλονίκη που άφησαν έργο με υψηλή αισθητική και τεχνική . Σε τοιχογραφίες στο νότιο τοίχο του ναού σώθηκαν 18 μορφές από του Άγιους Τεσσαράκοντα , που χρονολογούνται γύρω στο 1220 , εποχή που τελειώνει η Φραγκοκρατία στη Θεσσαλονίκη . Οι τοιχογραφίες κατά διαστήματα είναι χτυπημένες με σφυρί από τους Τούρκους για να καλυφθούν με σοβά όταν η εκκλησία μετατράπηκε σε τζαμί . Οι τοιχογραφίες αυτές , σε ολόσωμες μορφές και “ομφάλια” (μπούστα) , δίνουν την υψηλή στάθμη της ζωγραφικής της Θεσσαλονίκης το 13ο αιώνα , πριν από τη λαμπρή αναγέννηση των Παλαιολόγων που ακολούθησε στην πόλη .
Η ΜΟΝΗ ΤΗΣ ΑΓΙΑΣ ΘΕΟΔΩΡΑΣ
Ανατολικά της οδού Αριστοτέλους , στην οδό Ερμού 34 , βρίσκεται η δεύτερη σωζόμενη βυζαντινή μονή μέσα στην πόλη (η πρώτη είναι η μονή Βλατάδων) , της Αγίας Θεοδώρας της Μυροβλήτιδος.Τα κτίρια του ιστορικού μοναστηριού, που καταστράφηκε στις πυρκαγιές του 1890 και 1917, είναι σύγχρονα . Η εκκλησία του χτίστηκε το 1935 , ενώ τα κτίριά του ανεγέρθηκαν το 1957 και φιλοξένησαν φοιτητικό οικοτροφείο και εκκλησιαστική σχολή . Αρχικά το γυναικείο οπού προσήλθε η Αγία ήταν αφιερωμένο στον πρωτομάρτυρα Στέφανο και λειτουργούσε από τις αρχές του 9ου αιώνα . Η μονή μετονομάστηκε μετά το θάνατο της Αγίας Θεοδώρας , ενώ στα χρόνια της Τουρκοκρατίας είναι γνωστή από τις ιστορικές μνήμες ως μονή της “Μικρή Αγίας Σοφίας” , επειδή η εκκλησία της έμοιαζε αρχιτεκτονικά με τη γειτονική μεγάλη Αγία Σοφία . Στη μονή φυλάσσεται σε ειδικό ταφικό παρεκκλήσι το λείψανο της Αγίας Θεοδώρας που μόνασε και άγιασε εδώ . Επίσης στο δεξιό παρεκκλήσι εκτίθεται σε προσκύνημα σο λείψανο του Οσίου Δαβίδ (6ος αι.) , ιδρυτή της μονής Λατόμου στην Πάνω Πόλη . Η Αγία Θεοδώρα γεννήθηκε το 812 στην Αίγινα , έγινε μοναχή στη Θεσσαλονίκη το 837 και πέθανε το 892 . Κατά την άλωση της Θεσσαλονίκης το 1430 οι Τούρκοι λεηλάτησαν τη μονή και σκόρπησαν τα λείψανα της Αγίας που τα συνέλεξαν ευσεβείς χριστιανοί . Στα “Συναξάρια” της ιστορούνται πολλά θαύματά της .Πάνω από την οδό Εγνατία εκτείνεται η αδιαμόρφωτη πλατεία Αρχαίας Αγοράς , γνωστή ως πλατεία Δικαστηρίων , στην ευρύτερη πειοχή της οποίας υπάρχουν σημαντικά μνημεία όλων των εποχών , καθώς ο χώρος αποτελούσε θρησκευτικό και κοινωνικό κέντρο της πόλης από την αρχαιότητα . Στην πλατεία προβλεπόταν να ανεγερθεί το δικαστικό μέγαρο , αλλά ευτυχώς κατά την ανασκαφή των θεμελίων αποκαλύφθηκαν τα ερείπια της Ρωμαϊκής αγοράς .
Η ΠΑΝΑΓΙΑ ΤΩΝ ΧΑΛΚΕΩΝ
Η Παναγία Χαλκέων , γνωστή ως “Κόκκινη Εκκλησία” από το χρώμα των τούβλων της , βρίσκεται στη νοτιοδυτική γωνία της πλατείας , δίπλα στην Εγνατία οδό όπου η διαμόρφωση του χώρου με τη βαθιά επίχωση δείχνει τη στάθμη του μνημείου στα βυζαντινά χρόνια . Χτίστηκε το 1028 σε περίοδο ειρήνης και ακμής της πόλης και της αυτοκρατορίας , μετά τις νίκες του αυτοκράτορα Βασιλείου Β΄ κατά των Βουλγάρων , από τον πρωτοσπαθάριο (αξιοματούχο της βασιλικής αυλής) και κατεπάνω (διοικητή της περιφέρειας) Λαγουβαρδίας Χριστόφορο , όπως σημειώνεται σε επιγραφή στο μαρμάρινο υπέρθυρο της εκκλησίας . Ο τάφος του δωρητή βρίσκεται στο βόρειο τοίχο μέσα στο ναό . Σύμφωνα με την επιγραφή , η εκκλησία χτίστηκε σε “πριν βέβηλο τόπο” , όπου οι αρχαιολόγοι τοποθετούν τη Χαλκευτική στοά της Ρωμαϊκής αγοράς , που είχε πολλά εργαστήρια χαλκωματάδων.
Η εκκλησία είναι βυζαντινό κομψοτέχνημα , πλινθόκτιστη με τρεις τρούλους και ανήκει στον αρχιτεκτονικό τύπο των σταυροειδών ναών με τρούλο . Από την αγιογράφησή της που έγινε αμέσως μετά το χτίσιμο της εκκλησίας , σε περίοδο ακμής της ζωγραφικής στην πόλη , σώζονται οι παραστάσεις της Δευτέρας Παρουσίας στο νάρθηκα , της Ανάληψης στον τρούλο , μερικές σκηνές από το Δωδεκάορτο καθώς και ολόσωμοι άγιοι και η παράσταση της Θείας Ευχαριστίας στο Ιερό Βήμα . Το 14ο αιώνα η εκκλησία τοιχογραφήθηκε ξανά . Από αυτήν την περίοδο διασώζονται μερικές συνθέσεις στο δυτικό τοίχο σε κακή κατάσταση , όπως ο Ακάθιστος Ύμνος . Η εκκλησία στα χρόνια της Τουρκοκρατίας μετατράπηκε σε τζαμί με το όνομα Καζαντζιλάρ τζαμί (τζαμί των Χαλκωματάδων) καθώς το μνημείο βρισκόταν στην περιοχή όπου υπήρχαν από τη βυζαντινή εποχή εργαστήρια και καταστήματα χάλκινων ειδών . Η συνέχεια της επαγγελματικής παράδοσης στην περιοχή διασώζεται ως τις μέρες μας . Στους δρόμους δυτικά της εκκλησίας υπάρχουν παλιά εργαστήρια και καταστήματα που πωλούν χάλκινα είδη , οικιακά και εκκλησιαστικά σκεύη , αναμνηστικά δώρα κ.α.
Ο ΝΑΟΣ ΤΟΥ ΠΟΛΙΟΥΧΟΥ ΑΓΙΟΥ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ
Η εκκλησία του πολιούχου της Θεσσαλονίκης χτίστηκε πάνω στα ερείπια ρωμαϊκού λουτρού στο χώρο όπου μαρτύρησε ο Άγιος Δημήτριος το 303 μ.Χ. Αρχικά , τον 4ο αιώνα , στήθηκε ένας “ευκτήριος οίκος” , ένα μικρό κτίσμα , μέσα στην κρύπτη , κάτω από το σημερινό Άγιο Βήμα της βασιλικής , εκεί που φυλακίστηκε και τάφηκε ο Άγιος , ο οποίος θεωρήθηκε από τη ρωμαϊκή διοίκηση υπέυθυνος για την ήττα του παλαιστή Λυαίου από το μαθητή του Δημήτριου , Νέστορα . Η κρύπτη αποτελεί τον πυρήνα της πολύχρονης λατρείας του Αγίου όπου στις μικρές δεξαμενές έτρχε κατά την παράδοση , το “μύρο” του που προσφερόταν στους πιστούς σε μικρά πήλινα αγγεία . Πάνω στον “ευκτήριο οίκο” τον 5ο αιώνα χτίστηκε από τον έπαρχο του Ιλλυρικού Λεόντιο μεγάλη τρίκλιτη βασιλική , που κάηκε στα 626-634 . Μετά την πυρκαγιά ξαναχτίστηκε , πεντάκλιτη τώρα , αλλά είχε τελικά την ίδια τύχη στη μεγάλη πυρκαγιά του 1917 . Αναστηλώθηκε στη σημερινή της μορφή το 1948 με τρόπο ώστε παρά τις καταστροφές να διατηρήσει αρκετά αρχιτεκτονικά στοιχεία και έργα τέχνης .
Η εκκλησία του Αγίου Δημητρίου διασώζει πολλά κιονόκρανα από τη βασιλική του 5ου αιώνα , ενώ τμήμα από την πολύχρωμη ορθομαρμάρωση του 5ου αιώνα (κάλυψη των τοίχων με μαρμάρινες πλάκες) σώζεται στο κεντρικό τμήμα του νάρθηκα . Από τα πολλά ψηφιδωτά αφιερώματα των πιστών στον Άγιο , διασώθηκαν από την πυρκαγιά του 1917 ελάχιστα που χρονολογούνται από τον 5ο ως τον 9ο αιώνα . Στο δυτικό τοίχο βρίσκονται τα ψηφιδωτά του 5ου αιώνα με τον Άγιο Δημήτριο σε στάση δέησης και τον άγγελο να σαλπίζει . Στο ΝΑ πεσσό , κοντά στο Άγιο Βήμα , εικονίζεται στη μια πλευρά ο Άγιος Δημήτριος ανάμεσα σε έναν επίσκοπο και σε έναν έπαρχο. Η επιγραφή της παράστασης με τα τρία πρόσωπα αναφέρεται στην πολιορκία της πόλης από τους Σλάβους στις αρχές του 7ου αιώνα και στη σωτηρία της που αποδώθηκε στον πολιούχο . Άλλος ψηφιδωτός πίνακας , στην ανατολική πλευρά του πεσσού , εικονίζει τον Άγιο Δημήτριο με έναν διάκονο . Τα δύο ψηφιδωτά φιλοτεχνήθηκαν τον 7ο αιώνα . Στην τρίτη πλευρά του ίδιου πεσσού εικονίζεται και ο Άγιος Στέργιος σε στάση δέησης . Στο ΒΑ πεσσό σώθηκαν άλλα τρία ψηφιδωτά με παραστάσεις του Αγίου Δημητρίου με δύο παιδιά , ενός δεόμενου και της Παναγίας με τον Άγιο Θεόδωρο . Από την πλούσια τοιχογράφηση του ναού στους πεσσούς και το βόρειο και νίτιο τοίχο , έχουν σωθεί μόνο δύο σημαντικές παραστάσεις . Στο νότιο τοίχο βρίσκεται η “ιστορική” τοιχογραφία που εικονίζει μέσα σε πλήθος τον αυτοκράτορα Ιουστινιανό Β΄ με την ακολουθία του . Χρονολογείται στις αρχές του 8ου αιώνα . Η άλλη , στον πρώτο δυτικό πεσσό , εικονίζει τον αρχιεπίσκοπο Θεσσαλονίκης Γρηγόριο τον Παλαμά με τον αυτοκράτορα Ιωάννη Στ΄ Καντακουζηνό που έγινε μοναχός με το όνομα Ιωάσαφ . Αριστερά , στην αρχή του κεντρικού κλίτους , σώζεται ο τάφος του Λουκά Σπαντούνη, πλούσιου άρχοντα της Θεσσαλονίκης που θάφτηκε στην εκκλησία το 1481 , στον πρώτο αιώνα της οθωμανικής κατοχής της πόλης και λίγο πριν μετατραπεί η εκκλησία σε τζαμί (1493).Η λαϊκή παράδοση θεωρεί ότι το μικρό παρεκκλήσι του βόρειου κλίτους στεγάζει τον τάφο του Άγιου Δημήτριου . Ιστορικά αυτό δεν είναι αποδεκτό , επειδή είναι γνωστό ότι το σκήνωμα του άγιου φυλασσόταν σε κιβώριο στο κέντρο του ναού από όπου το αφαίρεσαν οι Νορμανδοί κατά την άλωση της πόλης το 1185 για να βρεθεί τελικά στο μοναστήρι του Σαν Λορέντζο ιν Κάμπο της Β. Ιταλίας . Η κάρα και το μέρος των λειψάνων του Αγίου επιστράφηκαν το 1978 και τοποθετήθηκαν στο δυτικό κλίτος σε αργυρή λειψανοθήκη κάτω από ομοίωμα του παλιού κιβωρίου - έργου του γλυπτικού οίκου Φιλιππότη από την Τήνο .
Στην κρύπτη του Αγίου Δημητρίου κάτω από το Άγιο Βήμα διατηρείται το ρωμαϊκό λουτρό όπου κατά την παράδοση μαρτύρησε ο Άγιος . Η είσοδος στην κρύπτη γίνεται με σκάλα από το ανατολικό τμήμα του νότιου κλίτους . Ο μικρός “οικίσκος” με τη διάτρητη κόγχη χτίστηκε στο χώρο του μαρτυρίου του Άγιου . Το ιερώτερο όμως τμήμα της κρύπτης είναι η ημικυκλική δεξαμενή αγιάσματος , με τις μαρμάρινες κολόνες που βρίσκεται ακριβώς κάτω από το Άγιο Βήμα . Από την κεντρική κόγχη έτρεχε το περίφημο άγιο μύρο το οποίο έπαιρναν σε μικρά φιαλίδια οι προσκυνητές ως τα χρόνια της Τουρκοκρατίας , όταν η εκκλησία μετατράπηκε σε τζαμί . Στην κρύπτη λειτουργεί μουσειακή έκθεση με δείγματα τέχνης από τη γλυπτική διακοσμηση του ναού κατά τις διάφορες φάσεις της ιστορίας του . Εκτίθενται τμήματα του μαρμάρινου κιβωρίου που περιέκλειε τη λάρνακα του Αγίου Δημητρίου , θωράκια του 6ου-7ου αι., Σχέδια και πολλές φωτογραφίες του ναού .
Το παρεκκλήσι του Άγιου Ευθύμιου , μια μικρή τρίκλιτη βασιλική , είναι ενσωματωμένο στη ΝΑ πλευρά του ναού του Αγίου Δημητρίου . Έχει θαυμάσια δείγματα παλαιολόγεια ζωγραφικής , σε καλή κατάσταση , που εντυπωσιάζουν για το ύφος των μορφών , τη χρήση του χρώματος και τη ζωγραφική δεινότητα . Η τοιχογράφηση έγινε το 1303 και απόδίδεται στο μεγάλο ζωγράφο Μανουήλ Πανσέληνο και το εργαστήριό του , που εργάστηκε και στο Πρωτάτο στις Καρυές του Αγίου Όρους , με τις τοιχογραφίες του οποίου συγγενεύει το αγιογραφικό σύνολο του Αγίου Ευθυμίου . Την εκκλησία έχτισε ο πρωτοστράτωρ (αξιωματούχος της βυζαντινής αυλής) Μιχαήλ Γλάβας Ταρχανειώτης , σύμφωνα με την κτητορική επιγραφή που βρίσκεται στο παρεκκλήσι .
Ο ΑΓΙΟΣ ΜΗΝΑΣ
Ο Άγιος Μηνάς είναι η παλιά εκκλησία της αγοράς και τιμάται ιδιαίτερα από τους εμπόρους . Τη Μεγάλη Παρασκευή , υπακούοντας στο ωράριο των των καταστημάτων , η περιφορά του Επιταφίου του Άγιου Μηνά γίνεται νωρίς το απογευμα στο εμπορικό κέντρο της πόλης με κατάνυξη και εντυπωσιακή συμμετοχή Θεσσαλονικέων , σε αντίθεση με τους άλλους ναούς , στους οποίους η ακολουθία του Επιταφίου γίνεται το βράδυ . Από την παλαιοχριστιανική βασιλική του Αγίου Μηνά που χτίστηκε τον 5ο αιώνα μ.Χ. σώζεται μόνο η κόγχη του ιερού . Η σημερινή μορφή της εκκλησίας - τρίκλιτη βασιλική με γυναικωνίτη που επεκτείνεται και στο βόρειο και νότιο κλίτος- διαμορφώθηκε στην εποχή της Τουρκοκρατίας , μετά από αλλεπάλληλες καταστροφές και πυρκαγιές , με τελευταία την πυρκαγιά του 1890 . Η μαρμάρινη επιγραφή πάνω από την κεντρική είσοδο του ναού αναφέρεται στην καταστρεπτική πυρκαγιά του 1839 και την ανέγερση του ναού “εκ βαθέων” το 1852 . Νέα επισκευή της εκκλησίας έγινε στο τέλος του 19ου αιώνα μετά την πυρκαγιά του 1890 . Στην Τουρκοκρατία ο Άγιος Μηνάς ήταν μια από τις εκκλησίες που παρέμειναν στα χέρια των χριστιανών , και το 1912 εδώ έγινε η επίσημη δοξολογία για την απελευθέρωση της πόλης . Ένα τμήμα επιστυλίου προερχόμενο από τον Άγιο Μηνά του 5ου αιώνα με ανάγλυφες παραστάσεις ζώων θα εκτεθεί στο Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού . Στην αυλή της εκκλησίας του Αγίου Μηνά απαγχονίστηκε από τους Τούρκους το 1777 ο νεομάρτυρας άγιος Χριστόδουλος ο Κασσανδρεύς .
Η ΚΑΘΟΛΙΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑ
Στην οδό Φράγκων βρίσκεται η καθολική εκκλησία της Θεσσαλονίκης που χτίστηκε από το Βιταλιάνο Ποζέλι το 1897-1900, στα ερείπια παλαιότερης εκκλησίας που είχε καταστραφεί από πυρκαγιά . Το εσωτερικό της είναι χωρισμένο σε τρία μέρη με κιονοστοιχίες που φέρουν κορινθιακά κιονόκρανα , ενώ από τα έγχρωμα υαλοστάσια (βιτρό) που κοσμούσαν την εκκλησία , σώζονται ελάχιστα μετά τους καταστρεπτικούς βομβαρδισμούς στο Β΄ Παγκόσμιο πόλεμο . Εξωτερικά εντυπωσίαζε παλιότερα το ψηλό καμπαναριό ύψους 40 μέτρων , ενώ ο ναός σήμερα είναι αόρατος από τις οικοδομές του δρόμου .
ΟΙ ΑΓΙΟΙ ΑΠΟΣΤΟΛΟΙ
Η εκκλησία των Αγίβν Αποστόλων είναι ένα από τα λαμπρότερα μνημεία της εποχής των Παλαιολόγων σε ολόκληρη τη Βυζαντινή αυτοκρατορία . Χτίστηκε από τον οικουμενικό πατριάρχη Νίφωνα από το 1310-1314 , όπως βεβαιώνουν επιγραφές και μονογράμματα της εκκλησίας με το όνομά του : “Νίφων πατριάρχης και κτήτωρ”.
Η εκκλησία των Αγίων Αποστόλων είναι από τα καλύτερα αρχιτεκτονικά δείγματα της εποχής των Παλαιολόγων με τις αρμονικές αναλογίες και τον πλούσιο κεραμοπλαστικό διάκοσμο. Ως προς τον αρχιτεκτονικό τύπο είναι σταυροειδής με πέντε τρούλους , στοά και εξωνάρθηκα . Η στοά καταλήγει ανατολικά σε δύο παρεκκλήσια . Η εκκλησία ήταν κατάγραφη με λαμπρά ψηφιδωτά και τοιχογραφίες που σήμερα σώζονται αποσπασματικά , καθώς ο χρυσός κάμπος των ψηφιδωτών καταστράφξκε από τους Τούρκους όταν η εκκλησία μετατράπηκε σε τζαμί . Θεωρούνται ως αριστουργήματα της τέχνης των Παλαιολόγων και έχουν στενή καλλιτεχνική σχέση με την τέχνη στην Κωνσταντινούπολη την ίδια περίοδο . Οι ψηφιδωτές παραστάσεις βρίσκονται στον τρούλο και τις καμάρες με βασικά θέματα από το Δωδεκάορτο (Γέννηση , Βάπτιση , Ανάσταση κ.λπ.).
Είναι φιλοτεχνημένες με ευαισθησία και άριστη τεχνική που αποδίσουν εκφραστικότητα , δραματικότητα στα πρόσωπα και υψηλή τέχνη . Ανάλογης υψηλής τέχνης είναι και οι τοιχογραφίες που απλώνονται μισοκατεστραμμένες σε όλους σχεδόν τους τοίχους της εκκλησίας . Αξιοθέατη είναι η σπάνια παράσταση της Ρίζας του Ιεσσαί , στη νότια στοά του ναού .
Η ΜΟΝΗ ΒΛΑΤΑΔΩΝ
Η πατριαρχική μονή Βλατάδων ιδρύθηκε το 14ο αιώνα και ως σήμερα διατηρεί τα πατριαρχικά της προνόμια . Πήρε το όνομά της από τους ιδρυτές της , που ήταν οι αδερφοί Δωρόθεος και Μάρκος Βλατής (Βλατάδες), οπαδοί του αρχιεπίσκοπου Θεσσαλονίκης και πρωτεργάτη του ησυχασμού Γρηγορίου Παλαμά . Ο Δωρόθεος , μάλιστα υπήρξε μητροπολίτης Θεσσαλονίκης στα χρόνια 1371-1379. Την περίοδο της Τουρκοκρατίας η μονή ονομαζόταν “Τσαούς Μοναστίρ” , ονομασία που χρησιμοποιούν και σήμερα πολλοί κάτοικοι της πόλης .
Προέχεται πιθανώς από την παρουσία Τούρκου βαθμοφόρου που έλεγχε τους σωλήνες υδροδότησης της πόλης από το Χορτιάτη ή από τον Τσαούς μπέη που έχτισε τον πύργο του γειτονικού Επταπύργιου . Το καθολικό της μονής , που τιμάται στο όνομα της Μεταμόρφωσης του Χριστού , είναι χτισμένη πάνω σε τοίχους παλαιότερης εκκλησίας που τους ενσωματώνει , γι’αυτό και ο τρούλος της δε στηρίζεται σε κολόνες , όπως στους ναούς του ίδιου τύπου , αλλά σε τοίχους . Νεότερες επισκευές του 1801 και του 1907 έχουν αλλοιώσει την αρχική βυζαντινή μορφή του σταυροειδούς ναού με τρούλο . Στο αρχικό κτίσμα του 14ου αιώνα ανήκουν το Άγιο Βήμα , το παρεκκλήσι των Αποστόλων Πέτρου και Παύλου , ο τρούλος και ο εσωτερικός νότις τοίχος .
Οι τοιχογραφίες , που αποκαλύφθηκαν στις εργασίες αναστήλωσης μετά τους σεισμούς του 1978 , είναι σημαντικές , αν και έχουν σφυροκοπηθεί κατά την Τουρκοκρατία , για να πιάσει ο σοβάς με τον οποίο καλύφθηκαν . Είναι όμως εξαιρετικής ποιότητας και χρονολογούνται κατά το 1360-1380 . Το σκευοφυλάκιο απέναντι από την είσοδο της εκκλησίας χτίστηκε με δαπάνες του Α. Μισιρλόγλου το 1937 και στεγάζει συλλογές εικόνων , χειρόγραφων και αρχέτυπων βιβλίων . Σημαντικές είναι οι εικόνες της Παναγίας και μια σπάνια από τα Πάθη του Χριστού , που χρονολογούνται από το 14ο αιώνα . Το παρακείμενο σύγχρονο κτίριο , που χτίστηκε στη δεκαετία του ’70 , στεγάζει το Πατριαρχικό Ίδρυμα Πατερικών Μελετών , χώρο έρευνας και αρχείου μικροφίλμ όλων των αγιορείτικων εικονογραφημένων χειρόγραφων .
Η ΜΟΝΗ ΛΑΖΑΡΙΣΤΩΝ
Η μονή Λαζαριστών στην οδό Κολοκοτρώνη του Δήμου Σταυρούπολης , είναι το μοναδικό ιστορικό μνημείο της Δυτικής Θεσσαλονίκης . Χτιστηκε το 1886 από το μοναστικό καθολικό τάγμα των Αδελφών του Ελέους του Αγίου Βικεντίου ντε Πολ , ενώ το γνωστό όνομα “Λαζαριστές” προέρχεται από την οδό Σαιν Λαζάρ του Παρισίου , όπου είχε την έδρα του το τάγμα , που είχε ως σκοπό τη φροντίδα μαθητών και την εκπαίδευση καθολικών κληρικών . Αυτό που ονομάζεται σήμερα μονή Λαζαριστών είναι τα κτίρια του ιεροσπουδαστηρίου και του οικοτροφείου .