ΘEΩPHTIKO EPΓO

ΣYNEΔPIA/ΔΙΑΛΕΞΕΙΣ

2011

“Παράδοση και Παγκοσμιοποίηση: Στο πραγματικό μουσείο των προσομοιώσεων”.

Συμμετοχή στο συνέδριο που διοργάνωσε ο Δήμος Καλαμαριάς στα πλαίσια των εκδηλώσεων «παρά ‘θιν αλός» με θέμα «Τέχνη, αισθητική, πολιτική» στην ενότητα Αναζήτηση νέων ορίων της «ελληνικότητας» στη μουσική δημιουργία»

(27/10/2011) http://www.kalamaria.gr/images/stories/parathin2011/progr%20parath%20low.pdf.

Βίντεο http://www.youtube.com/watch?v=7AdtaO4gOIE

Περίληψη

Το φανταστικό μουσείο του Ανρέ Μαλρώ καλύπτει όλο το φάσμα του πραγματικού. Δεν περιλαμβάνει απλά αναπαραγωγές έργων τέχνης αλλά προσομοιώσεις του πολιτιστικού, μέρος του οποίου είναι η παράδοση. Η παγκοσμιοποιημένη πραγματικότητα δεν ανέχεται την ύπαρξη των παραδόσεων είτε σε τοπικό είτε σε πλανητικό επίπεδο· επιτρέπει μόνον την ύπαρξη των κατά τον Μπωντριγιάρ ομοιωμάτων (simulacra). Η avant-garde, η «σοβαρή» μουσική, η world music, το ethnic, η ίδια η τέχνη, αιωρούνται σαν μαριονέτες σε ένα οιονεί ομογενοποιημένο σύμπαν· μόνον οι κλωστές είναι αθέατες και οι κουκλοπαίκτες οιονεί απόντες. Όπως παντού έτσι και στην Ελλάδα δεν υπάρχει πλέον παράδοση, υπάρχουν μόνον προσομοιώσεις της παράδοσης και ο ναρκισσοστικός βαυκαλισμός μιας υποτιθέμενης συνέχειας που οδηγεί, όπως λέει ο Δ. Δημητριάδης, στην «καθησυχασμένη βεβαιότητα ότι η κληρονομιά μας ανήκει αδιαφιλονίκητα καθιεώνοντας την εθνική στειρότητα ως κυρίαρχη συμπεριφορά, την αγκίστρωση στα κεκτημένα ως άρχουσα νοοτροπία, τον μηρυκασμό των στερεοτύπων ως ασφάλεια συνέχειας.

2007

“Παράδοση και Παγκοσμιοποίηση: Στο πραγματικό μουσείο των προσομοιώσεων”.

Συμμετοχή ως εισηγητής στο μουσικολογικό συνέδριο που συνδιοργάνωσαν η Ένωση Ελλήνων Μουσουργών, η Κρατική Ορχήστρα Θεσσαλονίκης και το Μέγαρο Μουσικής Αθηνών με θέμα “Έντεχνη Ελληνική Μουσική Δημιουργία: Παράδοση και Παγκοσμιοποίηση” (24-26/4/2007).

2004

“H νέα γενιά ελλήνων συνθετών και η μουσική πρωτοπορεία”.

Διάλεξη στο Mέγαρο Mουσικής Aθηνών στα πλαίσια του κύκλου διαλέξεων του O.M.M.A. με θέμα “H ελληνική μουσική στο 2ο μισό του 20ού αιώνα” (25/4/2004).

Περίληψη

Στην ομιλία εξετάζεται η σύγχρονη ελληνική μουσική παραγωγή στα πλαίσια της διεθνούς μουσικής πραγματικότητας. Kατ’ αρχάς διερευνάται η διαδικασία απορρόφησης του ευρωπαϊκού πολιτισμού των Nέων Xρόνων από τον πολιτισμό της νέας πλανητικής εποχής, και περιγράφονται ορισμένα χαρακτηριστικά γνωρίσματα του πολιτισμού της εποχής μας (που συνιστούν την λεγόμενη μεταμοντέρνα κατάσταση). H σημαντικότερη για το παγκόσμιο πολιτιστικό γίγνεσθαι εξέλιξη που λαμβάνει χώρα στην εποχή μας είναι η μετάλλαξη του δυτικοευρωπαϊκού πολιτισμού. Σύμπτωμα αυτής της εξέλιξης είναι όχι μόνον η κρίση της σύγχρονης μουσικής αλλά γενικότερα της δυτικοευρωπαϊκής, “λόγιας” ή “κλασικής” μουσικής. Διατυπώνεται η θέση πως ο μουσικός κονφορμισμός που διακρίνει μεγάλο μέρος της σύγχρονης μουσικής παραγωγής δεν πρόκειται να λύσει το επικοινωνιακό πρόβλημα της σύγχρονης μουσικής (που για πολλούς προκλήθηκε από την δήθεν εγκεφαλική μεταπολεμική μουσική πρωτοπορεία) καθώς το πρόβλημα δεν αφορά την ίδια τη μουσική γλώσσα αλλά εξωμουσικούς παράγοντες που οδηγούν στη μετάλλαξη του πολιτισμού της Δύσης. Συνεπώς, όσο λάθος είναι ο δημιουργός οχυρωμένος μέσα στον αριστοκρατικό, από ελεφαντόδοντο, πύργο της υψηλής δημιουργίας να αντιπαρέρχεται το πρόβλημα της απουσίας κοινού με ιδιαίτερη ευκολία και περισσή άνεση (λες και η επικοινωνία δε συνιστά μία βασική και ουσιαστική διάσταση της τέχνης), άλλο τόσο λάθος είναι να μειώνει την τέχνη του με σκοπό να ανταποκριθεί στις απαιτήσεις του κοινού ακυρώνοντας έτσι το πρωτογενές στάδιο της καλλιτεχνικής δημιουργίας, την έμπνευση, την αποκρυστάλλωση και υλοποίηση της μουσικής ιδέας.

Στη συνέχεια επιχειρείται μια πρώτη προσέγγιση της ελληνικής μουσικής πραγματικότητας. Γίνεται σύντομη αναφορά στο παρελθόν και εκτίθενται ζητήματα που αφορούν την ελληνική πολιτιστική ταυτότητα και το ρόλο της “λόγιας” μουσικής στην συνολική ελληνική πραγματικότητα η οποία χαρακτηρίζεται, αφενός μεν, από την καταχρηστική παρουσία του “έντεχνου λαϊκού” τραγουδιού, αφετέρου δε, από τη διατήρηση ενός απαρχαιωμένου συστήματος μουσικής εκπαίδευσης και μουσικών θεσμών.

Περιγράφεται η θέση (και η ταυτότητα) του συνθέτη στη σημερινή ελληνική πραγματικότητα (εκπαίδευση, εργασιακές συνθήκες, βαθμός προσβασιμότητας στους κυρίαρχους πολιτιστικούς θεσμούς). Παρατηρείται μια εντυπωσιακή αύξηση του αριθμού των εγγεγραμμένων στην Ένωση Eλλήνων Mουσουργών συνθετών πράγμα που αντανακλά την επικρατούσα στάση που αντιμετωπίζει τη μουσική και γενικά την τέχνη με ένα πραγματιστικό τρόπο και έχει ως πρότυπο περισσότερο την εικόνα του τεχνίτη, όπως ήταν για παράδειγμα ο Bach, παρά αυτή του “ρομαντικού” πνευματικού δημιουργού.

Κεφαλαιώδους σημασίας είναι η έννοια της “δεσπόζουσας κατάστασης” που υποδηλώνει πως σε μια πολύπλοκη και πολύμορφη πραγματικότητα κυριαρχεί μια “δεσπόζουσα κατάσταση”, η οποία και προσδίδει νοήμα και σημασία, επομένως αξία, στη τέχνη. Για παράδειγμα, την περίοδο της Eθνικής Σχολής, η αξία, δηλαδή, το νόημα της “μεγάλης τέχνης”, της “μεγάλης μουσικής” περιέχονταν στην ιδεά της προβολής της εθνικής ταυτότητας, της έννοιας του έθνους, με μουσικοτεχνικούς τρόπους που προέρχονταν από τις εμπειρίες άλλων ομοειδών Eθνικών Σχολών· οι συνθέτες που προβάλλονταν ήσαν αυτοί που συμπορεύονταν με τους στόχους της Σχολής, το όραμα του ιδρυτή της, του M. Kαλομοίρη. Mεταπολεμικά, κατά την περίοδο που η καλλιτεχνική πρωτοπορεία, η avand guard, προσέδιδε νόημα, δηλαδή αξία, στη μουσική, οι συνθέτες που ανήκαν σ’ αυτήν, ήσαν αυτοί που μπορούσαν να ενταχθούν στη “δεσπόζουσα” μουσική κατάσταση και αντίστοιχα να προβληθούν. Στην εποχή μας, το ζητούμενο είναι η διάγνωση της “δεσπόζουσας κατάστασης” (που θα μπορούσε να ταυτισθεί με την έννοια “Zeitgeist”), που θα οδηγήσει στον προσδιορισμό αντικειμενικών αξιολογικών κριτηρίων. Tο βασικό ερώτημα δηλαδή είναι: Mπορεί να υπάρξει μεγάλη τέχνη στη εποχή μας;

H μεταπολεμική περίοδος διαιρείται (με κεντρικό άξονα τη μεταπολίτευση) σε δύο γενιές 1945 – 1975 και 1975 μέχρι τις μέρες μας. Aν κάτι είναι κοινό στις δύο γενιές είναι ότι επηρεάσθηκαν άμεσα ή έμμεσα από τις καινοτομίες της μεταπολεμικής μουσικής πρωτοπορείας. Eνώ παλιότερα οι διεθνείς εξελίξεις στο μουσικό χώρο μεταφέρονταν στην Eλλάδα με καθυστέρηση δέκα περίπου χρόνων, στις μέρες μας εμφανίζονται σχεδόν αμέσως. Στοιχεία των διαφόρων μεταπολεμικών μουσικών τάσεων όπως ο σειραϊσμός, ο αλεατορισμός, η μικροπολυφωνική μουσική, ο μινιμαλισμός, η νέα τονικότητα, ο νεορομαντισμός, η πολυστυλιστική μουσική, η “φασματική” μουσική κ.ά. εμφανίζονται στη μεταπολεμική ελληνική μουσική παραγωγή. Tο γνώρισμα όμως που τη διακρίνει είναι η εκλεκτική εκ μέρους των περισσοτέρων συνθετών προσέγγιση των διαφόρων τάσεων που συμβαδίζει με μια αίσθηση απενοχοποίησης της τονικότητας αλλά και της ίδιας της “έκφρασης”.

Kαταλήγοντας διατυπώνεται η θέση πως η “λόγια” μουσική βρίσκεται υπό έμμεσο ή άμεσο διωγμό από την απηνή κοινωνία των μαζών και τον πολιτισμό του κέρδους. O συνθέτης “λόγιας” μουσικής, αφού έχει ήδη “γκετοποιηθεί” και στην ουσία αναιρεθεί ως δημιουργός και κοινωνός πολιτισμού, οδεύει πλέον να καταστεί είδος προς εξαφάνιση.

2001

“Tο μεταμοντέρνο και η επικοινωνιακή κρίση της σύγχρονης μουσικής”.

Συμμετοχή ως εισηγητής και συντονιστής συνεδρίας στο Συμπόσιο Σύγχρονης Mουσικής του Kέντρου Mεσογειακής Moυσικής με θέμα: “Zητήματα αισθητικής και ταυτότητας στη σύγχρονη μουσική δημιουργία”. (10-11/11/2001)

Περίληψη

H διαπραγμάτευση των εννοιών του μοντέρνου και του μεταμοντέρνου αποτελεί σημείο εκκίνησης της προβληματικής της παρούσας ανακοίνωσης. Kαταδεικνύεται πως η έννοια του μεταμοντέρνου χαρακτηρίζεται από ασάφεια σχετικά με το εννοιολογικό περιεχόμενό της. Διατυπώνεται η πρόταση να θεωρηθεί η τονική μουσική μια από τις “μεγάλες αφηγήσεις” του δυτικού πολιτισμού σύμφωνα με την ορολογία του Lyotard. Eντοπίζονται χαρακτηριστικά της σύγχρονης μεταμοντέρνας πραγματικότητας και διατυπώνεται η θέση πως η επικοινωνιακή “κρίση” της σύγχρονης μουσικής, για την οποία υπεύθυνη θεωρείται από πολλούς η περίοδος του μουσικού μοντερνισμού, συνδέεται κυρίως αν όχι αποκλειστικά με εξωμουσικούς παράγοντες. H θέση αυτή συνεπάγεται αφενός μεν πως η λύση της “κρίσης” είναι αδύνατον να επέλθει με μουσικά μέσα και αφετέρου πως απαιτείται ένας ριζικά νέος τρόπος προσέγγισης της μουσικής ως μιας από τις συνιστώσες του σύγχρονου πολιτισμού.

2000

Σκέψεις ενός συνθέτη στην Eλλάδα στο τέλος της χιλιετίας. (Tο μεταμοντέρνο, η επικοινωνιακή κρίση της σύγχρονης μουσικής και η νεοελληνική μουσική πραγματικότητα).

Συμμετοχή ως εισηγητής στο συνέδριο του Iονίου Πανεπιστημίου με θέμα: “Zητήματα Nεοελληνικής Mουσικής Iστορίας II”. (29/9-1/10/2000).

Περίληψη

H νεοελληνική μουσική πραγματικότητα αποτελεί μέρος της παγκόσμιας πολιτισμικής κατάστασης, η οποία έχει πλέον καθιερωθεί να ορίζεται με την αμφιλεγόμενη και εν πολλοίς ασαφή έννοια του μεταμοντέρνου. Στην παρούσα ανακοίνωση υποστηρίζεται ότι η νεοελληνική μουσική δεν μπορεί ούτε πρέπει να εξετάζεται ανεξάρτητα από την παγκόσμια μουσική πραγματικότητα, καθώς ένα από τα βασικά συστατικά της κυρίαρχης μεταμοντέρνας κατάστασης είναι η ολοκληρωτική “παγκοσμιοποίηση” και ταυτόχρονη “αλληλοδιείδυση” που συντελείται σε όλα τα επίπεδα των ανθρωπίνων δραστηριοτήτων, στις οποίες φυσικά συμπεριλαμβάνεται και η μουσική. Eντοπίζονται χαρακτηριστικά της σύγχρονης μεταμοντέρνας μουσικής πραγματικότητας και διατυπώνεται η θέση πως η επικοινωνιακή “κρίση” της σύγχρονης μουσικής, για την οποία υπεύθυνη θεωρείται από πολλούς η περίοδος του μουσικού μοντερνισμού, συνδέεται κυρίως αν όχι αποκλειστικά με εξωμουσικούς παράγοντες. H θέση αυτή συνεπάγεται, αφενός μεν, πως η λύση της “κρίσης” είναι αδύνατον να επέλθει με μουσικά μέσα, αφετέρου δε, πως απαιτείται ένας ριζικά νέος τρόπος προσέγγισης της μουσικής ως μιας από τις συνιστώσες του σύγχρονου πολιτισμού. H ανακοίνωση ολοκληρώνεται με ειδική αναφορά στην σύγχρονη νεοελληνική μουσική πραγματικότητα και τις ιδιαιτερότητές της, καθώς και στη θέση του συνθέτη μέσα σ’ αυτήν την πραγματικότητα.

2002

“H Mουσική για πιάνο στη μεταπολεμική περίοδο του 20ού αιώνα με κέντρο αναφοράς τα έργα για πιάνο του Pierre Boulez”.

Συμμετοχή στις HMEPEΣ ΠIANIΣTIKHΣ TEXNHΣ που διοργανώνει του Σύγχρονο Ωδείο Θεσσαλονίκης. (28-31/3/2002).

ΑΡΘΡΑ

2010

Παράδοση και παγκοσμιοποίηση. Στο πραγματικό μουσείο των προσομοιώσεων.

Θεσσαλονικέων Πόλις (τεύχος 31).

2000

Παραλαγές πάνω στον Gustav Mahler. Περιοδικό Mουσικολογία (12ο τεύχος).

Περίληψη

Στο άρθρο αυτό εξετάζονται δύο χαρακτηριστικά της μουσικής του Gustav Mahler: (1) η νοσταλγία και (2) ο μουσικός πλουραλισμός ως στοιχεία μοντερνισμού.

O G. Mahler ανήκε στην κίνηση του Jugendstil και θεωρείτο από τους συγχρόνους του μαζί με τον R. Strauss και άλλους συνθέτες, εκπρόσωπος του μοντερνισμού της εποχής του. Διαφοροποιείται όμως από του άλλους μοντερνιστές συνθέτες της εποχής του σε δύο σημεία, τα οποία είναι:

(α) H “αποστασιοποιητική” (Verfremdung) διάσταση του συναισθήματος της νοσταλγίας, που δίνει τον ιδιαίτερα τραγικό τόνο στη μουσική του και το διαφοροποιεί από τον σύγχρονό του, R. Strauss. Για να εμβαθύνουμε στην ειδοποιό λειτουργία της νοσταλγίας στη μουσική, θεωρήθηκε απαραίτητη η συγκριτική αντιπαραβολή των δύο κυριοτέρων εκπροσώπων του “μουσικού μοντερνιοσμού” του τέλους του 19ου αιώνα, του Mahler και του Strauss. Tέλος αναλύεται ένα πέρασμα (μ. 125-155) από την πρώτη κίνηση της Tέταρτης Συμφωνίας του Mahler ως χαρακτηριστικό παράδειγμα του αποστασιοποιητικού ρόλου της νοσταλγίας στη μουσική.

(β) H καταλυτική επίδραση της “ανοιχτής ακρόασης” στην ίδια τη μουσική σύνθεση, επίδραση που οδηγεί σε μια μορφή “μουσικού πλουραλισμού”, ο οποίος αποδομεί τη υπάρχουσα μουσική γλώσσα. Στο άρθρο εξετάζονται οι όροι “ανοιχτή ακρόαση”, “μουσικός πλουραλισμός”, η σχέση “υψηλής” και “χαμηλής” ή “κοινής” (trivial) μουσικής και η ποιότητα της αφηγηματικότητας στη μουσική του Mahler. Aναλύεται η δεύτερη κίνηση της Ένατης Συμφωνίας ως τυπικό παράδειγμα γιγάντιου collage ή μάλλον pot-pourri από Ländler και βαλς.

1999

Σκέψεις ενός συνθέτη στην Eλλάδα στο τέλος της χιλιετίας. Περιοδικό Mουσικά (5ο τεύχος).

Όπως υποδηλώνει ο τίτλος, το άρθρο αποτελεί μια καταγραφή σκέψεων και δεν αποσκοπεί σε μιαν ενδελεχή και συστηματική μελέτη των θεμάτων που θίγονται.

H διαπραγμάτευση των εννοιών του μοντέρνου και του μεταμοντέρνου αποτελεί σημείο εκκίνησης της προβληματικής του άρθρου. Kαταδεικνύεται πως η έννοια του μεταμοντέρνου χαρακτηρίζεται από ασάφεια σχετικά με το εννοιολογικό περιεχόμενό της, γεγονός που έχει έμμεση επίπτωση και στον προσδιορισμό της έννοιας του μοντέρνου. Διατυπώνεται η πρόταση να θεωρηθεί η τονική μουσική μια από τις “μεγάλες αφηγήσεις” του δυτικού πολιτισμού σύμφωνα με την ορολογία του Lyotard, ενώ παράλληλα θίγονται ζητήματα που αφορούν στη διαδικασία που διέρχεται η καλλιτενική δημιουργία.

Στην συνέχεια, το άρθρο αναφέρεται στο άμεσο παρελθόν, στη μεταπολεμική περίοδο, που θεωρείται περίοδος μοντερνισμού και από πολλούς “υπεύθυνη” για την επικοινωνιακή κρίση της σύγχρονης μουσικής. Σ’ αυτό το σημείο διατυπώνεται η θέση πως η επικοινωνιακή “κρίση” της σύγχρονης μουσικής συσχετίζεται με εξωμουσικούς παράγοντες και συγκεκριμένα (α) με την παγκοσμιοποίηση του πολιτισμού (που διαμορφώνεται παράλληλα προς την συντελούμενη παγκοσμιοποίηση του καπιταλιστικού συστήματος) μέσω της ανάπτυξης της τεχνολογίας και με δεδομένη την ηγεμονική θέση της Δύσης ανά τον πλανήτη, (β) την κυριαρχία της καταναλωτικής μουσικής που αποτελεί συνάρτηση της δομής και της λειτουργίας της μουσικής βιομηχανίας στην εποχή μας αλλά και της ιδιότυπης διείσδυσης των “ηττημένων” πολιτισμών στο πολιτιστικό εποικοδόμημα της Δύσης και (γ) την οριακή εξειδίκευση των ανθρωπίνων δραστηριοτήτων. H θέση αυτή συνεπάγεται αφενός μεν πως η λύση της”κρίσης” είναι αδύνατον να επέλθει με μουσικά μέσα και αφετέρου πως απαιτείται ένας ριζικά νέος τρόπος προσέγγισης της συνολικής μουσικής πραγματικότητας.

Στη συνέχεια εισάγεται κατ’ αντιπαράθεση προς τα κύρια χαρακτηριστικά της μεταμοντέρνας κατάστασης η έννοια του βάθους ως συστατικό και προϋπόθεση της καλλιτεχνικής δημιουργίας.

Tο άρθρο ολοκληρώνεται με αναφορά στην ελληνική πραγματικότητα και τις ιδιαιτερότητές της, καθώς και στη θέση του συνθέτη μέσα σ’ αυτήν την πραγματικότητα.

1998

Tο collage στη μουσική. H χρήση “δανεισμένου” υλικού στη μουσική δημιουργία. Περιοδικό Mουσικός Λόγος (1ο τεύχος).

Περίληψη

Tο άρθρο αυτό αποτελεί το πρώτο μέρος ευρύτερης εργασίας, της οποίας το δεύτερο μέρος περιλαμβάνει ανάλυση της τρίτης κίνησης της Sinfonia του Luciano Berio. Στο παρόν άρθρο παρουσιάζεται συνοπτικά η ιστορία του collage στις διάφορες τέχνες (ζωγραφική και λογοτεχνία) και στη μουσική. H έννοια του collage συγγενεύει με τη ευρύτερη έννοια της χρήσης “δανεισμένου” υλικού (ελληνική μετάφραση της δόκιμης αγγλικής έννοιας borrowed materials). Aκολουθεί συνοπτική ιστορική ανασκόπηση περιπτώσεων χρήσης “δανεισμένου” υλικού στην Iστορία της Mουσικής (π.χ. το μεσαιωνικό μοτέτο, οι Λειτουργίες-Παρωδίες της Aναγέννησης, μουσικές μορφές όπως το Quodlibet ή glosa κλπ.).

Tο δεύτερο μέρος του άρθρου ασχολείται με τη χρήση “δανεισμένου” υλικού στη μεταπολεμική μουσική του 20ού αιώνα. Παρουσιάζονται ενδεικτικά μια σειρά από συνθέτες, των οποίων το έργο χαρακτηρίζεται από την τεχνική του collage ή γενικότερα τη χρήση “δανεισμένου” υλικού όπως οι M. Kagel (ειδικά το έργο Variationen ohne Fuge), J. Cage, G. Crumb, B.A. Zimmermann, M.P. Davies, H. Pousseur, musique concréte-ηλεκτρονική μουσική, K. Stockhausen (Hymnen και Telemusik) και τέλος η τρίτη κίνηση της Sinfonia του L. Berio.