Ορθόδοξος Σλαβικός Μοναχισμός. Τομές στην ιστορία και την εξέλιξή του, [Εκδόσεις Αφοί Κυριακίδη Εκδόσεις Α.Ε.] Θεσσαλονίκη 2020 (σελ. 316)
Ο μοναχισμός αναμφισβήτητα αποτελεί πυλώνα της Εκκλησίας, ο οποίος από την εμφάνισή του συνέβαλε καθοριστικά στη διαμόρφωση και την εξέλιξη της εκκλησιαστικής ζωής. Η παραδοχή αυτή ισχύει πολύ περισσότερο για τον σλαβικό κόσμο, καθώς η γνωριμία του με τον χριστιανισμό και η εμπέδωση της χριστιανικής ταυτότητας στηρίχθηκαν κυρίως στη ιεραποστολική δράση των μοναχών.
Η σχέση του σλαβικού κόσμου με τον μοναχισμό ανάγεται σε μια πολύ πρώιμη περίοδο, όταν τα πρώτα σλαβικά φύλα εισήλθαν στην περιφέρεια του ελληνορωμαϊκού κόσμου και ήλθαν σε επαφή με αυτόν. Αργότερα, οι μοναχοί ανέλαβαν να εισάγουν τους Σλάβους στον χριστιανικό κόσμο με πρωτεργάτες τους αγίους Κύριλλο και Μεθόδιο και τους μαθητές τους. Ο δεσμός των Σλάβων με τον μοναχισμό ενισχύθηκε ακόμα περισσότερο στους αιώνες που ακολούθησαν και εξακολουθεί να παραμένει ισχυρός μέχρι και σήμερα διαμορφώνοντας καθοριστικά την πνευματική ταυτότητα και το εκκλησιαστικό του βίωμα.
Η αναγνώριση της σημασίας του μοναχισμού για την πνευματική και εκκλησιαστική ζωή του σλαβικού κόσμου και ειδικότερα των ορθοδόξων Σλάβων μας ώθησε να αφιερώσουμε στον μοναχισμό του ορθόδοξου σλαβικού κόσμου ένα Μάθημα, ώστε οι φοιτητές του Τμήματος Θεολογίας Α.Π.Θ. να τον γνωρίζουν μέσα από την ιστορική του διαδρομή και εξέλιξη, να μπορούν να αντιληφθούν τους σημαντικούς σταθμούς του και να κατανοούν τα κοινό στοιχεία αλλά και τις διαφορές του από τον μοναχισμό του υπόλοιπου ορθόδοξου κόσμου.
Με το πέρασμα των ετών η συγκέντρωση της σχετικής βιβλιογραφίας και η μελέτη της μας έδειξε την ανάγκη μιας μονογραφίας στην οποία θα παρουσιαζόταν όχι τόσο η ιστορία του ορθόδοξου σλαβικού μοναχισμού – η οποία εν μέρει τουλάχιστον έχει καταγραφεί σε διάφορες μελέτες – αλλά η εξέλιξή του κυρίως μέσα από την παρουσίαση των μεγάλων σταθμών της ιστορικής του διαδρομής, οι οποίοι σφράγισαν την πορεία του και τον διαμόρφωσαν. Αυτό επιχειρείται στις σελίδες που ακολουθούν, έτσι ώστε να παρουσιαστεί η πορεία εξέλιξης του ορθόδοξου σλαβικού μοναχισμού, καθώς και η επίδραση που άσκησαν σε αυτόν μια σειρά προσώπων αλλά και πνευματικών ρευμάτων που τον διαμόρφωσαν. Έτσι, καθορίστηκε και η επίδραση που άσκησε με τη σειρά του ο μοναχισμός στη ζωή – εκκλησιαστική, πνευματική, πολιτισμική αλλά και κοινωνική και πολιτική – των ορθοδόξων Σλάβων.
Η μελέτη ξεκινά με μια εισαγωγή στην οποία παρουσιάζεται συνοπτικά η ιστορική διαδρομή και εξέλιξη του μοναχισμού από τους πρώτους του αιώνες μέχρι και την περίοδο κατά την οποία τα σλαβικά φύλα εμφανίστηκαν στον ορίζοντα της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας και άρχισαν να εγκαθίστανται στις περιοχές της νοτιοανατολικής και ανατολικής Ευρώπης.
Στο πρώτο κεφάλαιο που ακολουθεί αναζητούνται μέσα από τις ελληνικές μεσαιωνικές πηγές μαρτυρίες που αφορούν τη συνάντηση και γνωριμία των Σλάβων με τον μοναχισμό αλλά επίσης και την πρώιμη εισαγωγή των επήλυδων Σλάβων στον κόσμο του μοναχισμού. Στο κεφάλαιο αυτό παρουσιάζεται επίσης και το επόμενο στάδιο της γνωριμίας των Σλάβων με τον μοναχισμό, στο οποίο πρωταγωνίστησαν οι Φωτιστές τους άγιοι Κύριλλος και Μεθόδιος και οι στενοί τους μαθητές, οι οποίοι με το έργο τους όχι μόνο καθιέρωσαν τον μοναχισμό στη συνείδηση του σλαβικού τους ποιμνίου αλλά αποκρυστάλλωσαν και τα χαρακτηριστικά του πρώιμου σλαβικού μοναχισμού.
Στο δεύτερο κεφάλαιο παρουσιάζεται η ζωή και η δράση των σημαντικότερων μοναχών στον κόσμο των Νοτίων και Ανατολικών Σλάβων, οι οποίοι με το κύρος τους διαμόρφωσαν τον χαρακτήρα και το ήθος του μοναχικού βιώματος ενώ παράλληλα θεμελίωσαν τα σπουδαιότερα μοναστικά κέντρα, τα οποία λειτούργησαν ως πρότυπα και θεματοφύλακες της μοναχικής παράδοσης για τους ομοεθνείς τους.
Στο τρίτο κεφάλαιο που ακολουθεί παρουσιάζεται η επίδραση που άσκησε ο ησυχασμός στην εξέλιξη του μοναχισμού του ορθόδοξου σλαβικού κόσμου από τη Χερσόνησο του Αίμου μέχρι και τα εδάφη της ηγεμονίας της Μόσχας. Στο κεφάλαιο αυτό αναζητείται η επιρροή της ησυχαστικής πνευματικότητας στο μοναχικό βίωμα και μελετώνται οι συνέπειές της όχι μόνο για τον μοναχισμό αλλά συνολικά για τη ζωή της Εκκλησίας.
Στο τέταρτο κεφάλαιο παρουσιάζεται η αναγέννηση της ησυχαστικής πνευματικότητας στο δεύτερο μισό του 18ου αιώνα. Στο κεφάλαιο αυτό εξετάζονται οι ιστορικές συνθήκες και τα αίτια που οδήγησαν σε αυτή την αναγεννητική κίνηση, οι πρωταγωνιστές της, το έργο τους και οι επιπτώσεις του στη ζωή της Ορθόδοξης Εκκλησίας. Επίσης, εξετάζεται η συμμετοχή του κάθε ορθόδοξου σλαβικού λαού σε αυτή την κίνηση και διερευνώνται τα αίτια που οδήγησαν τους Σέρβους και τους Βούλγαρους να την αγνοήσουν τελείως.
Η μελέτη ολοκληρώνεται με τον επίλογο και ένα επίμετρο, στο οποίο παρουσιάζεται η σημερινή κατάσταση του μοναχισμού του ορθόδοξου σλαβικού κόσμου.
Κύριλλος και Μεθόδιος οι εκ Θεσσαλονίκης. Η εποχή και ο κόσμος τους, [Εκδόσεις Αφοί Κυριακίδη Εκδόσεις Α.Ε.] Θεσσαλονίκη 2020 (σελ. 152)
Η μελέτη της ζωής και του έργου των αγίων φωτιστών των Σλάβων Κυρίλλου και Μεθοδίου αποτέλεσε την αφετηρία για τη θεμελίωση και ανάπτυξη των σλαβολογικών σπουδών στην Ελλάδα αλλά και μια ιδιαίτερη πτυχή τους με την οποία ασχολήθηκαν σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό όλοι οι ειδικοί Έλληνες επιστήμονες.
Ειδικότερα στο Τμήμα Θεολογίας Α.Π.Θ., το οποίο υπήρξε κοιτίδα της σλαβολογικής έρευνας στη χώρα μας, οι κυριλλομεθοδιανές σπουδές κατέχουν σημαίνουσα θέση στο πρόγραμμα των μαθημάτων του, έτσι ώστε οι φοιτητές του αλλά και όλοι οι ενδιαφερόμενοι να έρχονται σε επαφή με το έργο των Αγίων Κυρίλλου και Μεθοδίου και να κατανοούν τη σημασία της συμβολής τους όχι μόνο για την εκκλησιαστική ζωή και την πνευματική και πολιτισμική ζωή του σλαβικού κόσμου αλλά και για τη σχέση του με τον Ελληνισμό.
Οι μελέτες που περιλαμβάνονται στον παρόντα τόμο έχουν ανακοινωθεί σε διεθνή και πανελλήνια συνέδρια και ημερίδες από το 2008 μέχρι σήμερα και έχουν δημοσιευθεί αντίστοιχα σε τόμους πρακτικών, περιοδικά και επετηρίδες. Η επανέκδοσή τους απαντά στην πρακτική ανάγκη της συγκέντρωσής τους σε έναν ειδικό τόμο αφιερωμένο στους αγίους φωτιστές των Σλάβων Κύριλλο και Μεθόδιο. Ειδικότερα στον παρόντα τόμο περιλαμβάνονται οι ακόλουθες μελέτες:
1. «O Μέγας Φώτιος και
το οικουμενικό ιδεώδες της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας». Η μελέτη
αυτή πρόκειται να δημοσιευθεί στον Τόμο που αφιερώνεται στη μνήμη της
Αναπληρώτριας Καθηγήτριας του Τμήματος Θεολογίας Α.Π.Θ. Μαρίας Καζαμία
Τσέρνου.
2. «Ο Κύριλλος και ο Μεθόδιος ως φορείς της οικουμενικής πολιτικής της
Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας στον κόσμο των Σλάβων». Η μελέτη αυτή
δημοσιεύθηκε στα Πρακτικά του Διεθνούς Επιστημονικού Συνεδρίου «Κύριλλος
και Μεθόδιος: Το Βυζάντιο και ο κόσμος των Σλάβων» 28 – 30 Νοεμβρίου
2013, Θεσσαλονίκη 2015, 403-409.
3. «Η διπλωματική και ιεραποστολική διάσταση της αποστολής του Κυρίλλου
και του Μεθοδίου στη Μεγάλη Μοραβία» Η μελέτη αυτή αναρτήθηκε στην
ψηφιακή Επετηρίδα του Τμήματος Θεολογίας Α.Π.Θ. Σύνθεσις, τόμ. 9 (2020),
τεύχ. Ι,
4. «Διαθρησκειακός διάλογος και διπλωματία στον Βίο του φωτιστή των
Σλάβων Κωνσταντίνου – Κυρίλλου». Η μελέτη αυτή δημοσιεύτηκε στην
Επιστημονική Επετηρίδα (Νέα Σειρά) του Τμήματος Θεολογίας Α.Π.Θ. τόμ. 17
(2007-2008), 73-96.
5. «Η κυριλλομεθοδιανή παράδοση στον κόσμο των Σλάβων». Η μελέτη αυτή
αναρτήθηκε στην ψηφιακή Επετηρίδα του Τμήματος Θεολογίας της Θεολογικής
Σχολής του Α.Π.Θ. Σύνθεσις, τόμ. 2 (2013), τεύχ. 2, 1-9
(http://ejournals.lib.auth.gr/synthesis/article/view/4422/4495).
6. «Η κυριλλομεθοδιανή κληρονομιά απέναντι στις προκλήσεις του σύγχρονου
κόσμου». Η μελέτη αυτή δημοσιεύθηκε στα Πρακτικά του Διεθνούς Συνεδρίου
με θέμα «Η πολιτιστική κληρονομιά του έργου των αγίων Κυρίλλου και
Μεθοδίου ως παράγοντας ενότητας ανάμεσα στους λαούς της Νοτιοανατολικής
Ευρώπης». Αμύνταιο 21-22 Maΐου 2010, Θεσσαλονίκη 2012, 355-362.
7. «Ο άγιος Κλήμης Αχρίδος ως παράγων προσέγγισης του ελληνικού και του
σλαβικού κόσμου». Η μελέτη αυτή δημοσιεύθηκε στον τόμο Άγιος Κλήμης
Αχρίδος: Η προσωπικότητα και το έργο του, Φλώρινα 2016, 57-68.
8. «Ο άγιος Κλήμη Αχρίδας στις ελληνικές εκκλησιαστικές πηγές». Η μελέτη
αυτή αναρτήθηκε στην αγγλική γλώσσα στην ψηφιακή επετηρίδα της Ένωσης
Ελλήνων Σλαβολόγων Fragmenta Hellenoslavica, τόμ. 5 (2018), 83-102
(https://ejournals.lib.auth.gr/fragmenta/article/view/6890).
9. «Η τιμή των αγίων Κυρίλλου και Μεθοδίου στον ελληνικό κόσμο». Η
μελέτη αυτή δημοσιεύεται εδώ για πρώτη φορά.
Άγιοι ηγεμόνες στον ορθόδοξο σλαβικό κόσμο. Από τον Νέο Κωνσταντίνο στον μάρτυρα ηγεμόνα, [Εκδόσεις Αφοί Κυριακίδη Εκδόσεις Α.Ε.] Θεσσαλονίκη 2018 (σελ. 236)
Στη μελέτη αυτή επιχειρείται μια συνολική και σφαιρική παρουσίαση του προτύπου του αγίου ηγεμόνα όπως διαμορφώθηκε στον ορθόδοξο σλαβικό κόσμο κατά την περίοδο του Μεσαίωνα κάτω από την ισχυρή επίδραση της Κωνσταντινούπολης και του ιδρυτή της, ο οποίος αποτέλεσε το αρχέτυπο του αγίου ηγεμόνα για ολόκληρο τον χριστιανικό κόσμο.
Το πρώτο κεφάλαιο της αφιερώνεται στο πρόσωπο του Μεγάλου Κωνσταντίνου. Ξεκινώντας από την παρουσίαση των βασικών χαρακτηριστικών της αγιότητάς του όπως κωδικοποιήθηκαν από τον πρώτο εγκωμιαστή του Ευσέβιο Καισαρείας ενώ παρουσιάζεται σε αδρές γραμμές η επίδραση που άσκησε η μνήμη του Μεγάλου Κωνσταντίνου στη λατρευτική ζωή της Ορθόδοξης Εκκλησίας αλλά και στους διαδόχους του αλλά και στον σλαβικό και ειδικότερα στον νοτιοσλαβικό κόσμο όπως αποτυπώνεται στις μεσαιωνικές γραπτές πηγές που ξεκινούν τον 9ο αιώνα.
Στο δεύτερο κεφάλαιο παρουσιάζονται οι άγιοι ηγεμόνες του βουλγαρικού κόσμου και πιο συγκεκριμένα η περίπτωση του Βόρη – Μιχαήλ και του εγγονού του Πέτρου Α΄ μέσα από τις σχετικές πηγές ενώ εξετάζεται το ιστορικό πλαίσιο και οι ιδιαίτερες συνθήκες κάτω από τις οποίες διαμορφώθηκε η αντίληψη περί της αγιότητάς τους στον βουλγαρικό κόσμο
Στο τρίτο κεφάλαιο παρουσιάζονται οι άγιοι ηγεμόνες της Ρωσίας του Κιέβου και ειδικότερα η Όλγα, η πρώτη χριστιανή ηγεμόνας του Κιέβου, ο Βλαδίμηρος, που εκχριστιάνισε το κράτος και τον λαό του, καθώς και οι παθοφόροι πρίγκηπες Μπόρις και Γκλεμπ, οι οποίοι με τον μαρτυρικό τους θάνατο αναδείχθηκαν προστάτες του ηγεμονικού οίκου και του λαού της Ρωσίας. Οι περιπτώσεις των πρώτων αγίων του ρωσικού κόσμου μελετώνται μέσα από την αναλυτική παρουσίαση των αντίστοιχων πηγών και παράλληλα εξετάζεται η λειτουργία τους ως προτύπων της ηγεμονικής αγιότητας που διαμόρφωσε την εικόνα των μεταγενέστερων αγίων ηγεμόνων της Ρωσίας.
Τέλος, το τέταρτο κεφάλαιο αναφέρεται στους αγίους ηγεμόνες του σερβικού κόσμου, ξεκινώντας από τον μάρτυρα ηγεμόνα της Διόκλειας, Ιωάννη – Βλαδίμηρο, και συνεχίζοντας με τον ιδρυτή του ενιαίου μεσαιωνικού σερβικού κράτους Συμεών (Στέφανο) Νέμανια. Και στο κεφάλαιο αυτό εξετάζεται μέσα από τις σχετικές πηγές το ιστορικό πλαίσιο και οι ιδιαίτερες συνθήκες κάτω από τις οποίες διαμορφώθηκε η αντίληψη περί της αγιότητάς τους. Το κεφάλαιο ολοκληρώνεται με μια παρουσίαση και αξιολόγηση του μοναδικού στον ορθόδοξο κόσμο παραδείγματος της αγίας δυναστείας των Νέμανια που σχηματίστηκε επάνω στο πρότυπο του οσίου Συμεών (Στέφανου) Νέμανια και αναζητείται μια ικανοποιητική ερμηνεία με βάση τα ιστορικά δεδομένα και τις πολιτικές συνθήκες που είχαν διαμορφωθεί κατά την περίοδο του Μεσαίωνα στον σερβικό κόσμο.
Ο ησυχασμός στον κόσμο των Νοτίων Σλάβων τον ΙΔ΄ αιώνα. Επιδράσεις στον πνευματικό, εκκλησιαστικό και πολιτικό τους βίο, [Εκδόσεις Αφοί Κυριακίδη Εκδόσεις Α.Ε.] Θεσσαλονίκη 2018, 2η έκδοση (σελ. 307)
Στη μελέτη αυτή επιχειρείται μια συνολική αποτίμηση της προσφοράς του κινήματος του ησυχασμού στον πνευματικό, εκκλησιαστικό και πολιτικό βίο των Νοτίων Σλάβων τον 14ο αιώνα.
Ιδιαίτερη έμφαση δίδεται στην πρώιμη γνωριμία των Νοτίων Σλάβων με την μυστική πνευματικότητα του Ανατολικού Χριστιανισμού που αποτέλεσε προϋπόθεση για τη διάδοση και καθιέρωση του ησυχασμού, καθώς και η πορεία διάδοσης του ησυχασμού στον νοτιοσλαβικό κόσμο κυρίως μέσα από τους Βίους των πρωταγωνιστών του.
Παρουσιάζεται επίσης αναλυτικά η επίδραση που άσκησε ο ησυχασμός στον πνευματικό και πολιτικό βίο των Νοτίων Σλάβων. Πιο συγκεκριμένα παρουσιάζεται η ίδρυση πνευματικών κέντρων, όπου συγγράφονταν, αντιγράφονταν και μεταφράζονταν συγγράμματα, η διάδοση της ασκητικής γραμματείας, η ανανέωση της λειτουργικής ζωής, η ανάπτυξη και ανανέωση της αγιολογικής γραμματείας, η μεταρρύθμιση του σλαβικού γραπτού λόγου αλλά και η συμβολή των ησυχαστών στην αντιμετώπιση των αιρετικών κινήσεων, η άρση των εκκλησιαστικών σχισμάτων και επίσης η διπλωματική προσέγγιση των κρατών της περιοχής της Χερσονήσου του Αίμου που υπηρετούσε το όραμα της ενότητας εκκλησιαστικής και πολιτικής όλων των ορθοδόξων.
Ιστορία της μεσαιωνικής γραμματείας των Ορθοδόξων Σλάβων, [Εκδόσεις Αφοι Κυριακίδη] Θεσσαλονίκη 2017 (σελ. 326)
Στο πρώτο μέρος αναπτύσσεται με σαφήνεια και περιεκτικότητα η ζωή και δράση των θεσσαλονικέων φωτιστών των Σλάβων, ο ρόλος του πατριάρχη Φωτίου και του αυτοκράτορα Μιχαήλ Γ΄, το ιστορικό πλαίσιο και οι πολιτικές και πνευματικές προεκτάσεις της αποστολής στη Μεγάλη Μοραβία που ξεκίνησε ύστερα από σχετικό αίτημα του ηγεμόνα της μεγάλης Μοραβίας Ρόστισλαβ. Επίσης παρουσιάζεται η δημιουργία του πρώτου και του δεύτερου σλαβικού αλφαβήτου, το συγγραφικό έργο του Κωνσταντίνου – Κυρίλλου και του Μεθοδίου με το οποίο είναι συνυφασμένα τα αρχαιότερα ευρήματα του σλαβικού γραπτού λόγου η ανατολικής λατρευτική παράδοση, την οποία διέδωσαν στη Μεγάλη Μοραβία ο Κωνσταντίνος – Κύριλλος με τον Μεθόδιο και τους μαθητές τους, καθώς και οι αντιδράσεις που προκάλεσε η εισαγωγή της παράδοσης αυτής στους φράγκους κληρικούς, οι οποίοι μέχρι τότε ήλεγχαν διοικητικά και πνευματικά την νεόφυτη Εκκλησία της Μεγάλης Μοραβίας.
Στο δεύτερο μέρος παρουσιάζεται η δράση των μαθητών και συνεχιστών των αγίων Κυρίλλου και Μεθοδίου στο πρώτο βουλγαρικό κράτος από όπου στη συνέχεια διαδόθηκε στον υπόλοιπο σλαβικό κόσμο. Ακολουθεί η παρουσίαση της ιστορίας και της εξέλιξης της γραμματείας στο δεύτερο βουλγαρικό κράτος που ιδρύθηκε στα τέλη του 12ου αιώνα συνεχίζοντας την παράδοση του πρώτου βουλγαρικού κράτους που έφερε τη Βουλγαρία στην πρωτοπορία ολόκληρου του σλαβικού κόσμου. Στο μέρος αυτό παρουσιάζεται επίσης η γραμματειακή παραγωγή της Ρωσίας ξεκινώντας από το πρώτο ρωσικό κράτος του Κιέβου και συνεχίζοντας με το κράτος της Μόσχας που αποτέλεσε τη συνέχεια του κράτους του Κιέβου και δημιούργησε τις προϋποθέσεις της μεγάλης γραμματειακής και πνευματικής ανάπτυξης που ανέδειξε τη Μόσχα ως μεγάλο πνευματικό και πολιτιστικό κέντρο του σλαβικού κόσμου και ένα από τα σημαντικότερα κέντρα της Ευρώπης. Το μέρος αυτό ολοκληρώνεται με την παρουσίαση της γραμματειακής παραγωγής του σερβικού κράτους των Νέμανια, με την οποία ολοκληρώνεται η ιστορία της γραμματείας του ορθόδοξου σλαβικού κόσμου, καθώς οι Βούλγαροι, οι Ρώσοι και οι Σέρβοι ακολουθώντας πιστά την κυριλλομεθοδιανή παράδοση που δέχτηκαν συνδέθηκαν εξαρχής με την κληρονομιά της ανατολικής χριστιανοσύνης και έμειναν στενά συνδεδεμένοι μαζί της μέχρι και σήμερα.
Σλαβική Ορθοδοξία. Από τον Κύριλλο και τον Μεθόδιο στους ησυχαστές (9ος - 15ος αι.), [Εκδόσεις Αφοί Κυριακίδη Εκδόσεις Α.Ε.] Θεσσαλονίκη 2015 (σελ. 232)
Στο βιβλίο αυτό συγκεντρώνονται και δημοσιεύονται μαζί μελέτες που αφορούν την πνευματική και πολιτιστική ιστορία του ορθόδοξου σλαβικού κόσμου. Το βιβλίο περιλαμβάνει μελέτες που έχουν δημοσιευθεί σε περιοδικά, συλλογικούς τόμους και πρακτικά συνεδρίων και κατατάσσονται σε τέσσερις θεματικές ενότητες. Στην πρώτη υπό τον τίτλο: "Κυριλλομεθοδιανές Αναφορές" περιλαμβάνει τέσσερις μελέτες: 1. Διαθρησκειακός διάλογος και διπλωματία στον Βίο του φωτιστή των Σλάβων Κωνσταντίνου – Κυρίλλου, 2. Ο Κύριλλος και ο Μεθόδιος ως φορείς της οικουμενικής πολιτικής της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας στον κόσμο των Σλάβων, 3. Η κυριλλομεθοδιανή παράδοση στον κόσμο των Σλάβων και 4. Η κυριλλομεθοδιανή κληρονομιά απέναντι στις προκλήσεις του σύγχρονου κόσμου. Η δεύτερη ενότητα υπό τον τίτλο: "Αγιολογικές Προσλήψεις" περιλαμβάνει πέντε μελέτες: 1. Η αγιολογική παράδοση της Ανατολικής Εκκλησίας στον κόσμο των Σλάβων (9ος – 14ος αιώνας), 2. Σλάβοι νεομάρτυρες της περιόδου της Τουρκοκρατίας στα ελληνικά Νεομαρτυρολόγια, 3. Η τιμή των αγίων λειψάνων στη μεσαιωνική παράδοση των Νοτίων Σλάβων, 4. Ο άγιος Δημήτριος της Θεσσαλονίκης και ο άγιος Δημήτριος του Μεγάλου Τυρνόβου, 5. Ο Αμβρόσιος Μεδιολάνων στη σλαβική γραμματεία. Η τρίτη ενότητα υπό τον τίτλο: "Πτυχές του Σλαβικού Ησυχασμού" περιλαμβάνει επτά μελέτες: 1. Το κίνημα του ησυχασμού ως παράγοντας προσέγγισης του ελληνικού και του ορθόδοξου νοτιοσλαβικού κόσμου ενόψει της οθωμανικής επέλασης τον 14ο αιώνα, 2. Η ιδέα της χριστιανικής οικουμένης στη Βουλγαρία και το Βυζάντιο στη διάρκεια του 14ου αι., 3. Η συμβολή των ηγεμόνων στην ανάπτυξη των γραμμάτων και των τεχνών στον ορθόδοξο νοτιοσλαβικό κόσμο τον 14ο αι., 4. Ο όσιος Θεοδόσιος του Τυρνόβου ως πρότυπο ησυχαστή μοναχού, 5. Η συνάντηση του Φιλόθεου Κόκκινου με τον τελευταίο πατριάρχη Τυρνόβου Ευθύμιο, 6. Η ιδεολογία του Β΄ Βουλγαρικού Κράτους στο συγγραφικό έργο του Ευθυμίου Τυρνόβου, 7. Το νεοσαββαϊτικό τυπικό και η καθιέρωσή του στον νοτιοσλαβικό κόσμο τον 14ο αι. Τέλος η τέταρτη ενότητα υπό τον τίτλο: "Ex Codicibus et Libris" περιλαμβάνει επίσης τρεις μελέτες: 1. Ο Κατάλογος των Αρχιεπισκόπων Βουλγαρίας (κατά τους κώδικες Paris. Gr. 880, Mosq. Syn. Gr 286 και Τυρνάβου 18), 2. Η ασκητική – μυστική γραμματεία στους σλαβικούς σύμμεικτους κώδικες του Αγίου Όρους (14ος – 18ος αιώνας) και 3. Η ελληνική συμβολή στην έκδοση των πρώτων βουλγαρικών βιβλίων. Αντί Επιλόγου δημοσιεύεται η μελέτη Η ελληνική σλαβολογία: Τομές στην ιστορία και την εξέλιξη της με την οποία κλείνει το βιβλίο.
SLAVIA ORTHODOXA. Τομές στην πνευματική και πολιτιστική ιστορία του ορθόδοξου σλαβικού κόσμου, [Εκδόσεις Βάνιας] Θεσσαλονίκη 2011 (σελ. 294)
Στο βιβλίο αυτό συγκεντρώνονται μελέτες που αφορούν την πνευματική και πολιτιστική ιστορία του ορθόδοξου σλαβικού κόσμου. Το περιεχόμενο του βιβλίου εντάσσεται σε τέσσερις θεματικές ενότητες. Στην πρώτη υπό τον τίτλο: "Κυριλλομεθοδιανές Αναφορές" περιλαμβάνει δύο μελέτες. 1. "Διαθρησκειακός διάλογος και διπλωματία στον Βίο του φωτιστή των Σλάβων Κωνσταντίνου – Κυρίλλου" και 2. "Η κυριλλομεθοδιανή κληρονομιά απέναντι στις προκλήσεις του σύγχρονου κόσμου". Η δεύτερη ενότητα υπό τον τίτλο: "Αγιολογικές Προσλήψεις" περιλαμβάνει επίσης δύο μελέτες. 1. "Η αγιολογική παράδοση της Ανατολικής Εκκλησίας στον κόσμο των Σλάβων (9ος – 14ος αιώνας)" και 2. "Η τιμή των αγίων λειψάνων στη μεσαιωνική παράδοση των Νοτίων Σλάβων". Η τρίτη ενότητα υπό τον τίτλο: "Πτυχές του Σλαβικού Ησυχασμού" περιλαμβάνει τρεις μελέτες. 1. "Το κίνημα του ησυχασμού ως παράγοντας προσέγγισης του ελληνικού και του ορθόδοξου νοτιοσλαβικού κόσμου ενόψει της οθωμανικής επέλασης τον 14ο αιώνα", 2. "Η συνάντηση του Φιλόθεου Κόκκινου με τον τελευταίο πατριάρχη Τυρνόβου Ευθύμιο", 3. "Η ιδεολογία του Β΄ Βουλγαρικού Κράτους στο συγγραφικό έργο του Ευθυμίου Τυρνόβου". Τέλος η τέταρτη ενότητα υπό τον τίτλο: "Ex Codicibus et Libris" περιλαμβάνει επίσης τρεις μελέτες. 1. "Ο Κατάλογος των Αρχιεπισκόπων Βουλγαρίας (κατά τους κώδικες Paris. Gr. 880, Mosq. Syn. Gr 286 και Τυρνάβου 18)", 2. "Η ασκητική – μυστική γραμματεία στους σλαβικούς σύμμεικτους κώδικες του Αγίου Όρους (14ος – 18ος αιώνας)" και 3. "Η ελληνική συμβολή στην έκδοση των πρώτων βουλγαρικών βιβλίων"
Λόγια και απόκρυφη βουλγαρική γραμματεία στον ύστερο Μεσσαίωνα. Η περίπτωση του Βίου του Βασιλείου του Νέου, [Ελληνισμός και Κόσμος των Σλάβων, 9, University Studio Press] Θεσσαλονίκη 2007 (σελ. 250)
Στα πλαίσια της μελέτης αυτής παρουσιάζεται η ιστορία της λόγιας και της απόκρυφης βουλγαρικής γραμματείας κατά την περίοδο του ύστερου Μεσαίωνα. Αναδεικνύονται οι δεσμοί ανάμεσα στη βουλγαρική και την ελληνική λόγια και απόκρυφη γραμματεία, καθώς και οι επιρροές που δέχθηκε η πρώτη από τη δεύτερη και οι οποίες ουσιαστικά καθόρισαν τη πνευματική φυσιογνωμία του βουλγαρικού κόσμου μέχρι και σήμερα.
Αναφορά γίνεται επίσης και στη βουλγαρική μετάφραση του Βίου του Βασιλείου του Νέου. Η μετάφραση αυτή παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τη μελέτη της ιστορίας της μεσαιωνικής βουλγαρικής γραμματείας, καθώς κινείται μεταξύ της λόγιας και της απόκρυφης γραμματείας ενώ παράλληλα αποτελεί αδιάψευστο μάρτυρα των ισχυρών δεσμών που καλλιεργήθηκαν ανάμεσα στον βουλγαρικό και ελληνικό κόσμο την περίοδο του Μεσαίωνα.
Γλωσσικές και εκκλησιαστικές μεταρρυθμίσεις στη Βουλγαρία τον 14ο αιώνα. Η συμβολή του πατριάρχη Τυρνόβου Ευθυμίου, [Ελληνισμός και Κόσμος των Σλάβων, 3, University Studio Press] Θεσσαλονίκη 2002 (σελ. 180)
Ο πατριάρχης Τυρνόβου Ευθύμιος (1375-1394) ήταν ο τελευταίος πατριάρχης της Βουλγαρικής Εκκλησίας πριν από την κατάλυση της ηγεμονίας του Τυρνόβου από τους Οθωμανούς (1393). Ανήκε στον κύκλο των Ησυχαστών που κυριάρχησαν στην πνευματική και πολιτιστική ζωή των ορθόδοξων βαλκανικών λαών κατά το 14ο αιώνα και συνδεόταν με ορισμένους από τους σημαντικότερους εκπροσώπους του ησυχαστικού κινήματος. Στα νεανικά του χρόνια, ο Ευθύμιος, ταξίδεψε στην Κωνσταντινούπολη και στο Άγιον Όρος, όπου έμαθε άριστα την ελληνική γλώσσα και μελέτησε στις πλούσιες βιβλιοθήκες τους. Καρπός της μαθητείας του στα πνευματικά κέντρα του ελληνικού κόσμου υπήρξε η μεγάλη μεταρρυθμιστική προσπάθεια για την ανανέωση του πνευματικού βίου της Βουλγαρίας, η οποία πολύ γρήγορα διαδόθηκε σε όλο τον υπόλοιπο σλαβικό κόσμο.
Σκοπός της μελέτης αυτής είναι να παρουσιασθεί η προσωπικότητα και το έργο του πατριάρχη Τυρνόβου Ευθυμίου με βάση τα πορίσματα της πρόσφατης επιστημονικής έρευνας, ώστε να καλυφθεί ένα κενό στη σχετική ελληνική βιβλιογραφία, που αφορά στον πνευματικό βίο των Νοτίων Σλάβων κατά την περίοδο του 14ου αιώνα και στις πνευματικές τους σχέσεις με τον ελληνικό κόσμο.