Μουσείο και μουσειακή έκθεση
θεωρία και πρακτική
Εκδόσεις Εκδόσεις Εντευκτηρίου και ΔΠΜΣ Μουσειολογία
Θεσσαλονίκη, 2013
Εισαγωγή
Μουσείο. Μουσειακή έκθεση. Εκθεσιακός σχεδιασμός. Μουσειολογία.
Τι ορίζουν και τι αφήνουν εκτός των ορίων τους αυτοί οι όροι;
Αφήνοντας τους ορισμούς για τις παρακάτω σελίδες, ας επικεντρωθούμε εδώ στην ουσία. Από τότε που μπορούν να ανιχνευτούν οι καταβολές τους, οι άνθρωποι δημιουργούν τεχνητά περιβάλλοντα, σημαδεύοντάς τα με πράγματα, φυσικά ή κατασκευασμένα, με στόχο κάτι να πουν. Παρά τις τόσες παραλλαγές της, αυτή η πρακτική διατηρεί, ως προς τους στόχους, το περιεχόμενο, τις τεχνικές και τα παράγωγά της, δύο αναλλοίωτα στοιχεία: τη δημιουργία περιβάλλοντος με επιλεγμένα πράγματα και την συνακόλουθη παραγωγή νοήματος – δηλαδή πράγματα συγκεκριμένης επιλογής και με συγκεκριμένη μεταξύ τους χωρική σχέση αφηγούνται ιστορίες.
Την πρακτική αυτή σήμερα ονομάζουμε εκθεσιακό σχεδιασμό, τους τόπους συγκέντρωσης, φύλαξης, μελέτης και προβολής των πραγμάτων στο κοινό ονομάζουμε μουσεία, τις κάθε φορά μέσω των πραγμάτων αφηγήσεις ονομάζουμε μουσειακές εκθέσεις και την επιστημονική περιοχή που μελετά και προάγει το όλο φαινόμενο καλούμε μουσειολογία.
Όπως πάντα έτσι και σήμερα, η ουσία όλων αυτών των κοινωνικών πρακτικών, των θεσμών που τις στηρίζουν, των κελυφών που τις στεγάζουν κ.ο.κ., ανάγεται στην ανάγκη και στην βούληση κάτι να ειπωθεί, κάτι που συντελεί στην παραγωγή και στην στήριξη της κοινωνικής συνοχής, στη δημιουργία συνείδησης για κοινές αξίες που νοηματοδοτούν τα άτομα και το σύνολο, με άλλα λόγια στη δημιουργία συνείδησης πολιτισμού.
Μια μουσειακή έκθεση -και ένα μουσείο γενικότερα- είναι ένα συνολικό και συλλογικό προϊόν, του οποίου οι συνιστώσες ενδέχεται να είναι μεν λογικώς διακριτές, είναι όμως πρακτικώς αξεδιάλυτες.
Όλες αυτές οι επιμέρους συνιστώσες μπορούν να αναχθούν σε δύο γενικές, οι οποίες εμπεριέχουν όλες τις άλλες: (α) το περιεχόμενο, υλικό και νοηματικό, της μουσειακής έκθεσης, και (β) ο τρόπος που αυτό παρουσιάζεται, που γίνεται αντιληπτό από το κοινό. Πίσω δε από αυτές και ως προϋπόθεση ύπαρξης και λειτουργίας τους, βρίσκεται βέβαια, ως τρίτη συνιστώσα, η οργάνωση-διοίκηση.
Το βιβλίο αυτό απευθύνεται σε όλους όσοι εμπλέκονται στη δημιουργία μιας μουσειακής έκθεσης. Λόγω και της ιδιότητας του γράφοντος, το κέντρο βάρους του βιβλίου είναι σίγουρα από τη μεριά, κυρίως, της δεύτερης παραπάνω συνιστώσας, του «χωρικού σχεδιασμού», δηλαδή του σχεδιασμού της υλικής υπόστασης μιας έκθεσης, αρμοδιότητα που επωμίζεται ο «αρχιτέκτονας-μουσειολόγος» , ή «ντιζάινερ-μουσειολόγος» ή όπως αλλιώς αυτός μπορεί να ονομάζεται. Καθώς όμως η συνιστώσα αυτή είναι διαλεκτικά συνδεδεμένη με την πρώτη, τον «νοηματικό σχεδιασμό», την γενική ευθύνη του οποίου έχει ο «επιμελητής-μουσειολόγος» ή όπως αλλιώς μπορεί να ονομαστεί, το βιβλίο δεν μπορεί παρά να καλύπτει και τις δύο, πράγμα που όμως κάνει σε διαφορετικό βάθος και λεπτομέρεια.
Ακόμη παραπέρα, το βιβλίο απευθύνεται και στους εμπλεκόμενους στη δημιουργία ενός ‘μουσείου’ γενικότερα, σε οποιαδήποτε κλίμακα και μορφή: από την περιοδική έκθεση μέχρι το μουσείο ανοικτού χώρου και την ανάδειξη αρχαιολογικού χώρου. Και τούτο διότι στον πυρήνα του εδώ αναπτυσσόμενου επιχειρήματος βρίσκεται η διαπίστωση ότι, σε όλες τις κλίμακες, το όποιο μουσειακό κέλυφος και η παρουσίαση της μουσειακής συλλογής μέσα σε αυτό είναι επίσης αλληλένδετες συνιστώσες στην επίτευξη του στόχου «καλό μουσείο».
Τέλος, το βιβλίο αφορά και όσους θέλουν να μελετήσουν και να ερευνήσουν το γενικότερο φαινόμενο του μουσείου και των μουσειακών εκθέσεων. Χωρίς τη γνώση της «κουζίνας», κάθε ερευνητική προσέγγιση παραμένει στα σύννεφα και το προϊόν της αναξιοποίητο στο ράφι.
Υπάρχει πλήθος βιβλίων, που παρουσιάζουν είτε την αρχιτεκτονική των μουσείων, είτε την εκθεσιακή πρακτική μέσα σε αυτά. Τι περισσότερο ή άλλο έχει να πει το βιβλίο αυτό;
Τα μεν πρώτα κατά κανόνα ενδιαφέρονται για μια μάλλον αφηρημένη «Αρχιτεκτονική», της οποίας η ποιότητα γίνεται αντιληπτή ανεξάρτητα από καταλληλότητα των κελυφών ωε προς τον συγκεκριμένο σκοπό για τον οποίο προορίζονται. Κατά βάθος δεν είναι βιβλία για τα μουσεία αλλά λευκώματα για την Αρχιτεκτονική. Προάγουν ενδεχομένως τα κατά περίπτωση επίκαιρα αρχιτεκτονικά στιλ και ιδιώματα, αλλά δεν προάγουν το ‘μουσείο’ γιατί απλούστατα δεν ασχολούνται με αυτό.
Τα δεύτερα, συχνά πολύ εμπεριστατωμένα και πολύτιμα ως κείμενα αναφοράς, κατά κανόνα εστιάζονται στα επιμέρους, χωρίς να εξαρτούν τις όποιες πρακτικές οδηγίες και συμβουλές από μια γενικότερη αντίληψη του φαινομένου «μουσείο» και «μουσειακή έκθεση», δηλαδή χωρίς να θέτουν το ζήτημα της μουσειολογικής θεωρίας. Και πώς άλλωστε να το κάνουν, όταν, από τη μια, η θεωρία της μουσειολογίας βρίσκεται ακόμη στα ζητούμενα και από την άλλη, ο εμπειρικά προσανατολισμένος αγγλοσαξονικός χώρος, απ’ όπου τα βιβλία κυρίως προέρχονται, δεν ενδιαφέρεται και τόσο για τη θεωρία. Παράλληλα όμως, ακόμη και στο επίπεδο των πρακτικών οδηγιών, η δύναμή τους βρίσκεται κυρίως στον πλούτο των εμπειρικών στοιχείων και παραδειγμάτων, και όχι τόσο στην μεθοδολογική καθοδήγηση, στην προβολή μιας, εμπειρικής έστω, μεθόδου, μιας σαφούς κατανομής ενεργειών στις διαφορές ειδικότητες των συντελεστών, ενός «διαγράμματος ροής» της παραγωγής μιας μουσειακής έκθεσης ή ενός ‘μουσείου’ γενικότερα. Οι λόγοι είναι ενδεχομένως και πάλι ανιχνεύσιμοι, αλλά η ανίχνευση θα οδηγούσε σε ένα άλλο βιβλίο.
Σε κάθε περίπτωση πάντως τα παραπάνω, μαζί με τη χρηστικότητα για έλληνες αναγνώστες που δραστηριοποιούνται στον ελληνικό μουσειακό χώρο, οδήγησαν στην παρακάτω τριαδική διάρθρωση του παρόντος:
Το 1ο Μέρος του βιβλίου αφιερώνεται στη θεωρία: Τι είναι θεωρία (και τι δεν είναι, ερώτηση σημαντική για αρχιτέκτονες αναγνώστες), τι είναι μουσειολογία (επιστημολογική ερώτηση για το καθορισμό του πεδίου αναζήτησης της σχετικής θεωρίας) και τι μπορεί να συνιστά τη θεωρία, ή καλύτερα τις θεωρίες της μουσειολογίας (ερώτηση αναγκαστικά ανοικτή).
Το 2ο Μέρος ασχολείται με την πρακτική της δημιουργίας μουσειακών εκθέσεων, με την ευρύτατη έννοια του όρου. Το κέντρο βάρους βρίσκεται στην πλευρά του εκθεσιακού σχεδιασμού, δηλαδή της υλικής υπόστασης της μουσειακής έκθεσης. Βέβαια από τη φύση του αντικειμένου, η ακριβής περιγραφή και προδιαγραφή αυτής της πλευράς δεν είναι δυνατή, χωρίς την παράλληλη συνεκτίμηση της άλλης, του νοηματικού σχεδιασμού του άυλου αντικειμένου της έκθεσης. Έτσι περιγράφεται η διαδικασία σχεδιασμού στο σύνολό της, ενώ η ανάλυση και εμβάθυνση, όπως προειπώθηκε, γίνεται στον χωρικό ή υλικό σχεδιασμό.
Το 3ο Μέρος θίγει το ζήτημα της αξιολόγησης των προϊόντων του εκθεσιακού σχεδιασμού και αναγκαστικά της αξιολόγησης του ‘μουσείου’, ως συνολικού φαινομένου.
Στα τρία Παραρτήματα, που ακολουθούν, παρατίθενται κάθε είδους παραδείγματα και υποδείγματα, χρήσιμα τόσο για την κατανόηση του επιχειρήματος, όσο και για την άσκηση της εκθεσιακής πρακτικής.
Τέλος στο Γλωσσάρι συγκεντρώνεται η ορολογία που χρησιμοποιείται στο βιβλίο.
Εισαγωγή
1ο Μέρος: Θεωρία
1.1 Θεωρία και πρακτική
1.2 Τι είναι μουσειολογία; Ορισμοί και ορολογία
1.3 Θεωρία και θεωρίες της μουσειολογίας
1.3.1 Θεωρίες που ενδιαφέρουν κυρίως τους μουσειολόγους, τους προερχόμενους από τις ανθρωπογνωστικές επιστήμες και αφορούν είτε την θεωρητική είτε την εφαρμοσμένη μουσειολογία.
1.3.2 Θεωρίες που ενδιαφέρουν κυρίως τους μουσειολόγους, τους προερχόμενους από τις θετικές επιστήμες ή τις τέχνες και αφορούν είτε την θεωρητική είτε την εφαρμοσμένη μουσειολογία.
1.3.2/1 Θεωρίες για τον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό και προγραμματισμό
Θεωρία του αρχιτεκτονικού σχεδιασμού
Θεωρία του αρχιτεκτονικού προγραμματισμού
1.3.2/2 Θεωρία των κτιριακών τύπων
1.3.2/3 Θεωρίες για τη συγκρότηση και την αντίληψη του αρχιτεκτονημένου χώρου
Γλώσσα των Προτύπων
Συντακτικό του Χώρου
1.3.2/4 Θεωρίες για την παραγωγή και την μετάδοση νοήματος
Σημειωτική
Αισθητική και νόημα, η θεωρία του W. Kandinsky
1.3.2/5 Θεωρίες για την αντίληψη μέσω των αισθήσεων
Ψυχολογία της αντίληψης, ψυχολογία της Gestalt
1.3.3 Σχόλια
Μουσείο και Συντακτικό του Χώρου
Το 'μουσείο' ως «κείμενο»
Για μια θεωρία της μουσειολογίας
1.3.4 Δύο κείμενα για τη θεωρία
Μουσειολογία και χρυσή τομή
Η μουσειολογική ποιότητα στον Carlo Scarpa
ΕΙΚΟΝΕΣ 1ου και 2ου Μέρους
2ο Μέρος: Πρακτική
2.1 Εκθεσιακός σχεδιασμός - το δάσος και τα δέντρα
2.2 Πριν και γύρω από την μουσειακή έκθεση
2.3 Η μουσειακή έκθεση, μια συνολική διαδικασία
Συγκεντρωτικοί πίνακες: Φάση προγραμματισμού, φάση σχεδιασμού, φάση υλοποίησης
2.4 Τεχνικές παράμετροι εκθεσιακού σχεδιασμού
2.4.1 Ασφάλεια
2.4.2 Προληπτική συντήρηση
2.4.3 Βιτρίνες
2.4.4 Εκθεσιακά πανό
2.4.5 Οπτικοακουστική πληροφορία, γραφιστικά, εκθεσιακή τεχνολογία
2.4.6 Εκθεσιακός φωτισμός
2.5 Γλώσσα και έκφραση της μουσειακής έκθεσης
2.5.1 Περιεχόμενο του προβλήματος του εκθεσιακού σχεδιασμού
2.5.2 Η γλώσσα του εκθεσιακού σχεδιασμού – εκθεσιακή γλώσσα και κινηματογραφική γλώσσα.
2.6 Συνθετικές τεχνικές και τεχνάσματα
2.6.1 Εικονοποίηση της βασικής δομής του μουσειολογικού σκεπτικού.
2.6.2 Αξιολόγηση της επικοινωνιακής ποιότητας του εκθεσιακού υλικού.
2.6.3 Εικονοποίηση του νοηματικού περιεχομένου κάθε μουσειολογικής ενότητας και υποενότητας.
2.6.4 Εξωτερική επισήμανση της μουσειακής έκθεσης.
2.6.5 Εισαγωγική και συνεχής ενημέρωση του επισκέπτη για το περιεχόμενο και την δομή της μουσειακής έκθεσης.
2.6.6 Καθοδήγηση στον χώρο και στον χρόνο της μουσειακής έκθεσης.
2.6.7 Άρθρωση, στίξη, ρυθμός στις εκθεσιακές διατάξεις.
2.6.8 Έμφαση, υποβάθμιση.
2.6.9 Έμμεση πληροφορία, έμμεσο νόημα, υπαινιγμός.
2.6.10 Σύνοψη – επιτομή.
2.7 Η εκθεσιακή πρακτική σε φάσεις
Γιατί φάσεις; Φάσεις και θεσμικό πλαίσιο
2.7.1 Ο προγραμματισμός
2.7.1/1 Ορισμοί, έννοιες, θεωρία.
2.7.1/2 Ο προγραμματισμός μουσειακών εκθέσεων στην πράξη.
2.7.1/2.1 Ο μουσειολογικός προγραμματισμός.
2.7.1/2.2 Ο αρχιτεκτονικός-μουσειολογικός προγραμματισμός.
-Περιεχόμενο του αρχιτεκτονικού-μουσειολογικού προγραμματισμού.
-Τα λογικά βήματα του αρχιτεκτονικού-μουσειολογικού προγραμματισμού.
2.7.1/3 Παραδείγματα εκθεσιακού προγραμματισμού.
2.7.1/4 Σχόλια
2.7.2 Ο σχεδιασμός
2.7.2/1 Ορισμοί, έννοιες, θεωρία
2.7.2/2 Ο σχεδιασμός μουσειακών εκθέσεων στην πράξη
2.7.2/2.1 Στάδιο προμελέτης
2.7.2/2.1.1 Γενικά εισαγωγικά
2.7.2/2.1.2 Νοηματική-μουσειολογική προμελέτη
-Περιεχόμενο και διαδικασία της νοηματικής-μουσειολογικής προμελέτης
-Παραδοτέα της νοηματικής-μουσειολογικής προμελέτης
2.7.2/2.1.3 Αρχιτεκτονική-μουσειολογική προμελέτη
-Περιεχόμενο και διαδικασία της αρχιτεκτονικής-μουσειολογικής προμελέτης
-Παραδοτέα της αρχιτεκτονικής-μουσειολογικής προμελέτης
2.7.2/2.1.4 Σχόλια
2.7.2/2.2 Στάδιο οριστικής μελέτης
2.7.2/2.2.1 Γενικά εισαγωγικά
2.7.2/2.2.2 Νοηματική-μουσειολογική οριστική μελέτη
-Περιεχόμενο και διαδικασία της νοηματικής-μουσειολογικής οριστικής μελέτης
-Παραδοτέα της νοηματικής-μουσειολογικής οριστικής μελέτης
2.7.2/2.2.3 Αρχιτεκτονική-μουσειολογική οριστική μελέτη
-Περιεχόμενο και διαδικασία της αρχιτεκτονικής-μουσειολογικής οριστικής μελέτης
-Παραδοτέα της αρχιτεκτονικής-μουσειολογικής οριστικής μελέτης.
2.7.2/2.3 Στάδιο μελέτης εφαρμογής
2.7.2/2.3.1 Γενικά εισαγωγικά
2.7.2/2.3.2 Νοηματική-μουσειολογική μελέτη εφαρμογής
-Περιεχόμενο και διαδικασία της νοηματικής-μουσειολογικής μελέτης εφαρμογής
-Παραδοτέα της νοηματικής-μουσειολογικής μελέτης εφαρμογής
2.7.2/2.3.3 Αρχιτεκτονική-μουσειολογική μελέτη εφαρμογής
-Περιεχόμενο και διαδικασία της αρχιτεκτονικής-μουσειολογικής μελέτης εφαρμογής
-Παραδοτέα της αρχιτεκτονικής-μουσειολογικής μελέτης εφαρμογής
2.7.3 Η εκτέλεση και η επίβλεψη του εκθεσιακού έργου.
2.7.4 Εκτιμήσεις και υπολογισμοί κόστους έργου και αμοιβών μελέτης-επίβλεψης.
2.7.4/1 Το κόστος του εκθεσιακού έργου.
2.7.4/2 Το κόστος της μελέτης και της επίβλεψης.
3ο Μέρος:Αξιολόγηση
3.1 Εισαγωγικά
3.2 Δύο κείμενα για την αξιολόγηση
Πότε ένα μουσείο είναι καλό;
Μουσείο της Ακρόπολης και μουσειακό βίωμα.
