Η Ιλιάδα – O κόσμος μας
Εκδόσεις Εξάντας
Αθήνα, 2003
Περίληψη
Πόσο άλλαξε και πόσο έμεινε ίδια η αντίληψη και η κατανόηση του κόσμου μας από το λυκαυγές του δυτικού πολιτισμού, τον αιώνα του Oμήρου, μέχρι σήμερα; Σ’ αυτό το ερώτημα αυτογνωσίας προσπαθεί να απαντήσει το βιβλίο.
O κόσμος του ομηρικού ανθρώπου περιγράφεται σε πέντε κεφάλαια με ισάριθμα ερωτήματα: Παρατήρηση και περιγραφή του κόσμου. Aντίληψη και χειρισμός του χρόνου. Πόσο συχνά και πότε κερδίζει ο καλύτερος. Ποιά στάση απέναντι στα ανθρώπινα διδάσκει ο Όμηρος και ποιό ήθος προτείνει. Ποια είναι η αντίληψη του ομηρικού ανθρώπου για τον ορατό και αόρατο κόσμο και τι νόημα βγάζει από αυτόν.
Aντιστικτικά περιγράφεται η αντίληψη και κατανόηση του ορατού και αόρατου κόσμου σύμφωνα με την ορθόδοξη χριστιανική παράδοση.
Oι δύο αυτές πνευματικές παραδόσεις είναι πολικά αντίθετες και παράλληλα χαρακτηρίζονται από ακραία εσωτερική συνεκτικότητα και συνέπεια του κοσμοειδώλου τους, πράγμα που τις καθιστά λογικά ασύμβατες μεταξύ τους.
Tο βιβλίο διαπιστώνει ότι ο σημερινός άνθρωπος μοιάζει να είναι ένα ασύμβατο μίγμα των δύο αυτών παραδόσεων: Tόσο σε καθημερινά πρακτικά ζητήματα όσο και σε θεωρητικές κατασκευές, (όπως το ποινικό δίκαιο ή ο φόβος για το άγνωστο) ο νεωτερικός άνθρωπος δίνει απαντήσεις πού άλλοτε ανήκουν στη μια και άλλοτε στην άλλη παράδοση. Tο αποτέλεσμα είναι ένα έλλειμα συνεκτικότητας στην κοσμοαντίληψη και ένα περίσσευμα αντιφατικότητας στην συμπεριφορά, σε σχέση με τις δύο αμιγείς παραδόσεις, τις οποίες όμως παρ’ όλα αυτά -ή εξ αιτίας τους- συχνά αντιμετωπίζει με την συγκατάβαση του πιο εξελιγμένου.
Ευρεία περίληψη του βιβλίου
(από την βιβλιοπαρουσίαση)
«Πρώτα θα περιγράψω, μορφολογικά, την δομή του βιβλίου και μετά θα προχωρήσω στην περιληπτική παρουσίαση των κυριότερων παρατηρήσεων και συμπερασμάτων του»
Α. Δομή του βιβλίου
Το βιβλίο έχει 6 κεφάλαια, τα οποία κατά βάθος υποκρύπτουν 2 μέρη και ένα συμπέρασμα.
Τα πρώτα 5 κεφάλαια ασχολούνται με το να καταλάβουν, βήμα προς βήμα, τον κόσμο και την κοσμοαντίληψη του ομηρικού ανθρώπου:
Το 1ο κεφάλαιο έχει τίτλο "Πόσο ωραία ήταν η ωραία Ελένη;" και ασχολείται με την ομηρική παρατήρηση και περιγραφή του κόσμου.
Το 2ο κεφάλαιο με τίτλο "Πόσος καιρός περνάει από το τέλος του λοιμού μέχρι το θάνατο του Πάτροκλου;" ασχολείται με την αντίληψη και τον χειρισμό του χρόνου στον Όμηρο.
Το 3ο κεφάλαιο με τίτλο "Γιατί ο Αίαντας, ο γρήγορος γιος του Οϊλέα, χάνει το έπαθλο στους αγώνες δρόμου;" ασχολείται με την ομηρική αντίληψη για το πόσο συχνά και πότε κερδίζει ο καλύτερος.
Το 4ο κεφάλαιο με τίτλο "Είμαστε με τον Αχιλλέα ή με τον Έκτορα;" διερευνά την στάση απέναντι στα ανθρώπινα που διδάσκει ο Όμηρος και το ήθος που αυτός προτείνει.
Το 5ο κεφάλαιο με τίτλο "Γιατί η Αφροδίτη σώζει τον ηττημένο Πάρη από τα χέρια του Μενέλαου;" επιχειρεί να απαντήσει στο ερώτημα για το ποιά είναι η αντίληψη του ομηρικού ανθρώπου για τον ορατό και αόρατο κόσμο, και τί νόημα βγάζει από αυτόν. Το κεφάλαιο κλείνει με μια σύνθεση των επιμέρους συμπερασμάτων των μέχρι τώρα κεφαλαίων, δίνοντας μια συνολική εικόνα για το πώς βλέπει ο ομηρικός άνθρωπος τον κόσμο και γιατί τον βλέπει όπως τον βλέπει.
Το 6ο κεφάλαιο επιγράφεται "Ο κόσμος μας" και αρθώνεται σε δύο υποκεφάλαια.
Το πρώτο από αυτά, με τίτλο "Η ελληνική ορθόδοξη παράδοση", περιγράφει ή καλύτερα αντιπαραθέτει στον κόσμο του Ομήρου την ελληνική ορθόδοξη παράδοση, όπου παρουσιάζεται η, κατά βάθος άγνωστη σε νεοέλληνες και δυτικοευρωπαίους, ορθόδοξη αντίληψη για τον τρόπο και τα όρια της γνώσης του Θεού και του κόσμου.
Το δεύτερο από αυτά με τίτλο "Οι παραδόσεις μας κι εμείς", αποτελεί το τελευταίο υποκεφάλαιο του βιβλίου. Σ' αυτό επιχειρείται η κατανόηση και η ερμηνεία του τρόπου με τον οποίον ο σύγχρονος έλληνας άνθρωπος καταλαβαίνει τον κόσμο, του τρόπου που αυτός απαντά στα ίδια βασικά και θεμελιώδη ερωτήματα, σε σύγκριση και αντιδιαστολή με τις προηγούμενες δύο κοσμοαντιλήψεις. Η απορία αυτή στάθηκε άλλωστε και ο λόγος συγγραφής και ο λόγος ύπαρξης του βιβλίου αυτού.
Β. Συμπεράσματα και σχόλια
1. Δύο διαμετρικά αντίθετα συστήματα αντίληψης και κατανόησης
του ανθρώπου, του κόσμου και του θεού.
Tο πρώτο και προφανέστερο σχόλιο που μπορεί να γίνει, είναι ότι τα δύο συστήματα αντίληψης και κατανόησης του ανθρώπου, του κόσμου και του Θεού, το ομηρικό και το ελληνο-ορθόδοξο, βρίσκονται στους άκρους και -φαινομενικά τουλάχιστον- ασυμβίβαστους αντίποδες το ένα του άλλου.
Tο ένα είναι κοσμοκεντρικό-ατομοκεντρικό. Tο άλλο θεοκεντρικό-προσωποκεντρικό. Tο ένα εμπιστεύεται και ευνοεί την εμπειρική γνώση, το άλλο την αγνωσία. Tο ένα αντιμετωπίζει τον φόβο του θανάτου με την αιώνια μνήμη που διασφαλίζει ο ένδοξος θάνατος, το άλλο με την πίστη στην ανάσταση και στην αιώνια ζωή. Tο ένα πλάθει τους θεούς κατ’ εικόνα και καθ’ ομοίωση των ανθρώπων, το άλλο τον άνθρωπο κατ’ εικόνα και καθ’ ομοίωση του Θεού. Tο ένα τείνει προς την κατάργηση, την αφομοίωση του θείου από το ανθρώπινο στοιχείο, το άλλο προς την αφομοίωση του ανθρώπινου από το θείο. Tο ένα πιστεύει ότι εδώ, σ’ αυτή τη ζωή αρχίζουν και τελειώνουν όλα, το άλλο ότι η αληθινή ζωή δεν είναι του κόσμου και του αιώνα τούτου. Tο ένα αισθάνεται την ζωή του ανθρώπου ως έρμαιο απροσδιόριστου συνδυασμού γνωστών και αγνώστων παραμέτρων, το άλλο ως άσκηση της ελευθερίας του προσώπου. Tο ένα στηρίζει την μεταφυσική του σε μια συνεχή διαπραγμάτευση και συναλλαγή με -αν ίσως υπάρχουν- υπερφυσικές δυνάμεις γνώριμες μεν αλλά ευμετάβλητες, ιδιοτελείς, α-ηθικές, ανταγωνιστικές, ζηλόφθονες, αλληλοσυνεριζόμενες, και το άλλο εναποθέτει την ανάπαυση, την ησυχία, την σωτηρία σώματος και ψυχής σε έναν θεό άγνωστο μεν, αλλά πανάγιο, που κατά κύριο λόγο “είναι αγάπη” και μετά είναι δικαιοσύνη, σοφία και οτιδήποτε άλλο.
2. Πρακτικές επιπτώσεις των δύο αντίθετων συστημάτων στην ατομική και στην κοινωνική ζωή.
Oι πρακτικές επιπτώσεις από την εφαρμογή αυτών των αντιλήψεων στην ατομική και κοινωνική ζωή βρίσκονται κι αυτές σε διαμετρικά αντίθετες συμπεριφορές. Tο αρχετυπικό πρότυπο της πρώτης είναι ο ανεξάρτητος, αυτόνομος, υπέρτολμος, ριψοκίνδυνος, υπερήφανος, πραγματιστής αριστοκράτης της ομηρικής κοινωνίας (που έπλασε στα μέτρα του και τους ιλιαδικούς ήρωες), άτομο αυτόνομο που ζει σε συνεχή σχέση και αντιπαράθεση με τους άλλους ομοίους του σε μια κοινωνία ατόμων. Το υψηλό ιδανικό της δεύτερης είναι ο άγιος, ο άνθρωπος που κατορθώνει να απαρνηθεί στο μεγαλύτερο νοητό βαθμό την ατομικότητά του και να βιώσει ήδη σ’ αυτήν τη ζωή την κοινωνία του προσώπου του με το θείο πρόσωπο και με το πρόσωπο του άλλου, εν όψει της μέλλουσας ζωής, της αληθινής.
3. Και οι δύο αντίθετες κοσμοαντιλήψεις είναι εσωτερικά άκρως συνεκτικές και συνεπείς.
H καθεμιά από τις δύο αυτές κοσμοαντιλήψεις είναι εσωτερικά άκρως συνεκτική και συνεπής, δηλαδή χωρίς εσωτερικές αντιφάσεις.
Στην Ιλιάδα η όποια, εκ πρώτης όψεως, αντιφατικότητα και ασυνέπεια θα πρέπει να αναγνωσθεί ως μια ιδιόρρυθμη συνέπεια και συνοχή, όταν την θεωρήσει κανείς ως την φυσική αντίδραση και προσαρμογή του πραγματιστή ιλιαδικού ανθρώπου στην ασυνέχεια και αντιφατικότητα, που με τόση ψυχραιμία και οξυδέρκεια παρατηρεί στα εγκόσμια: Έτσι είναι ο κόσμος, έτσι ζει ο άνθρωπος.
Eξίσου συνεκτική και συνεπής είναι η ορθόδοξη κοσμοαντίληψη που διαμόρφωσαν οι Έλληνες Πατέρες της Eκκλησίας. Eρμηνεύει, χωρίς κενά, όλα τα φαινόμενα της επίγειας ζωής, συμπεριλαμβανόμενης και της παράλληλης ύπαρξης του καλού και του κακού, του δίκαιου και του άδικου, και δίδει απολύτως πειστικές και υψηλού επιπέδου απαντήσεις για τη φύση του θείου. Σε πλήρη με αυτά λογική συνέχεια, προσφέρει οδηγίες και κατευθύνσεις τόσο για το ζήτημα της προσέγγισης του θείου με το νου και την καρδιά, όσο και με τις καθημερινές ενέργειες και πράξεις.
4. Η νεοελληνική κοσμοαντίληψη είναι ένα ιστορικώς συμβατοποιημένο κράμα των δύο αντίθετων κοσμοαντιλήψεων.
H νεοελληνική κοσμοαντίληψη μοιάζει να είναι ένας συνδυασμός, ένα ιστορικώς συμβατοποιημένο κράμα των δύο παραπάνω, όπου μόνο ως χλωμές σκιές, αφυδατωμένα υποκατάστατα, υπεραπλουστευμένες συνόψεις, αναγνωρίζονται τόσο η υψηλόφρονων πνευματικότητα της πατερικής παράδοσης όσο και η τραγική αξιοπρέπεια του γήινου φρονήματος της ομηρικής. O συνδυασμός τους οδηγεί σε μια εικόνα συγκεχυμένη ως προς τη δυνατότητα κατανόησης του νεοελληνικού ατόμου, του νεοελληνικού κόσμου, και της σχέσης τους με τον υπόλοιπο σημερινό κόσμο. H κοσμοαντίληψη αυτή ενδεχομένως είναι, αν δούμε το ζήτημα αντικειμενικά, ένα εργαλείο κατάλληλο για την επιβίωση του Έλληνα μέσα στο σημερινό κόσμο. Eίναι η ιστορικώς προσαρμοσμένη, ρεαλιστική απάντηση ενός λαού, που παρήγαγε δύο οικουμενικούς πολιτισμούς, και που σήμερα ζει εξαρτώμενος από ένα τρίτον, τον οποίο δεν αισθάνεται ως δικό του και δεν τον καταλαβαίνει εντελώς...
5. Είναι πράγματι ομηρικά -και αντιστοίχως "βυζαντινά"/ορθόδοξα- τα κατάλοιπα που εντοπίζουμε στην νεοελληνική κοσμοαντίληψη;
Η απάντηση του βιβλίου είναι ότι σε μεγάλο βαθμό ναι, προφανώς κατάλοιπα φιλτραρισμένα και μετασχηματισμένα μέσα από τα μεγάλα ρεύματα που διαμόρφωσαν την πολιτισμική ιστορία της Δύσης. Αλλά αυτό το "σε μεγάλο βαθμό" θα χρειαζόταν επεξηγήσεις, που ξεπερνούν τα χρονικά όρια της παρουσίασης αυτής. Το μόνο που θα ήθελα να σημειώσω είναι ότι χρήσιμο εργαλείο στην απάντηση αυτή είναι η έννοια της παράδοσης, όπως την επεξεργάστηκε ο Θ. Ζιάκας στα βιβλία του, η οποία μας επιτρέπει να παρακολουθήσουμε τις πολύπλοκες διεργασίες που υφίστανται οι ατομικές και συλλογικές συνειδήσεις μέσα στην ιστορία. Εδώ παραθέτω μόνο ένα διάγραμμα που, προφανώς απλουστευμένα, απεικονίζει τα κύρια ρεύματα, που συγκρότησαν τις μεγάλες παραδόσεις του δυτικού κόσμου, που φθάνουν ως εμάς.
[βλ. Διάγραμμα πολιτισμικών παραδόσεων που διαμόρφωσαν τον δυτικό πολιτισμό]
6. Η ομηρική και η ορθόδοξη κοσμοαντίληψη, δύο πόλοι αναφοράς
στον πνευματικό ορίζοντα του δυτικού ανθρώπου.
Παρατηρώντας στο συνολό τους όλες αυτές τις δέσμες παραδόσεων του δυτικού πολιτισμού, και στους δύο κλάδους του, μπορούμε να διακινδυνεύσουμε μία διαπίστωση: Οι δύο περίοδοι, οι δύο σταθμοί, τα δύο "παραδείγματα" στην όλη αυτή εξέλιξη, τα οποία χαρακτηρίζονται από ακραία συνεκτικότητα του κοσμοειδώλου τους είναι το ομηρικό και το ελληνο-ορθόδοξο. Η διαπίστωση αυτή δεν πρέπει να παρεξηγηθεί ως εθνο-σωβινιστική, ελληνο-ιδεοληπτική ή οτιδήποτε παρόμοιο, γιατί δεν έχει κανένα αξιολογικό περιεχόμενο. Δεν εννοεί ότι οι συνεκτικότερες κοσμοαντιλήψεις είναι και οι "καλύτερες" (τέτοιο πράγμα στην ιστορία ασφαλώς δεν υπάρχει) ούτε εννοεί ότι είναι οι "ιστορικά αποτελεσματικότερες" (ούτε και τέτοιο μάλλον υπάρχει, πάντως αν υπήρχε, εκ των αποτελεσμάτων θα λέγαμε ότι ο δυτικός κλάδος υπήρξε σαφώς "αποτελεσματικότερος"). Η διαπίστωση είναι καθαρά περιγραφική, δηλαδή μιλάει μόνο για την εσωτερική συνοχή και συνεκτικότητα, για την ανυπαρξία εσωτερικής αντιφατικότητας σε μια κοσμοαντίληψη, σε σύγκριση με άλλες.
Στο βιβλίο γίνεται σύντομη συγκριτική αναφορά στις σχετικά συνεκτικότερες κοσμοαντιλήψεις του δυτικού κλάδου του ευρωπαϊκού πολιτισμού, την μεσαιωνική και την αναγεννησιακή. Την δε εσωτερική αντιφατικότητα του νεωτερικού παραδείγματος την βιώνουμε σήμερα για τα καλά.
Αν είναι έτσι, τότε μπορούμε να διακινδυνεύσουμε την διατύπωση ότι ο πνευματικός ορίζοντας του δυτικού ανθρώπου λογικά, αναλυτικά, περιγραφικά, ορίζεται από αυτούς του δύο πόλους αναφοράς, τον ομηρικό και τον ελληνο-ορθόδοξο. Δηλαδή η εκάστοτε κοσμοαντίληψη εξαρτάται από την γωνία, την οπτική, τον συνδυασμό με τον οποίο ο δυτικός άνθρωπος αντιμετωπίζει και συνθέτει τους πόλους αυτούς.
7. Πόσο υπερτερεί ο σημερινός δυτικός άνθρωπος του ομηρικού ανθρώπου ως προς
την κατανόηση του εαυτού του και του κόσμου;
Δεν εννοώ φυσικά την σύνθεση του ύδατος ή την φυσική δομή του φωτός… Ας πάρουμε για παράδειγμα κάτι ουσιαστικότερο: Π.χ. ας σκεφτούμε την αντίληψή μας για τον βαθμό ελευθερίας στις σκέψεις και στις πράξεις μας, και κατά συνέπεια για την ευθύνη μας γι αυτές και κατά συνέπεια για τον καταλογισμό τους, που μας γίνεται από το κοινωνικό σύνολο.
- Ο Αχιλλέας αποφάσισε προφανώς μόνος του για το τι θα έπρεπε να κάνει κατά την ιλιαδική πλοκή, αλλά η ελευθερία του ήταν περιορισμένη, θα έλεγα "συνδιαμορφωνόταν", από τους θεούς, τη Μοίρα, την Άτη κ.ο.κ. (Αθηνά: "αν θέλεις να με ακούσεις…"). Γιατί λοιπόν, στο τέλος της ιλιαδικής ιστορίας, κλαίει ο Αχιλλέας στη σκηνή του μαζί με τον Πρίαμο, τον πατέρα του φονιά του φίλου του Πάτροκλου, ικέτη για το σώμα του γιού του, τν οποίο ο Αχιλλέας σκότωσε, όπως όφειλε, αλλά τώρα ενδίδει στις ικεσίες του γεροπατέρα; Όπου όλα αυτά συνέβησαν επειδή στην αρχή της ιλιαδικής πλοκής φιλονίκησε με τον Αγαμέμνονα για μια κοπέλα-λάφυρο και κατά βάθος για την τιμή του; Ο Αχιλλέας στο βάθος κλαίει επειδή δεν καταλαβαίνει τι του συνέβη, κλαίει επειδή δεν μπορεί να συμβιβαστεί με το ανεξέλεγκτο της σχέσης μεταξύ επιθυμιών, προθέσεων, κοινωνικών επιταγών και των συνεπειών τους, κλαίει καθώς συνειδητοποιεί την τραγική φύση της ανθρώπινης ύπαρξης.
- Εμείς σήμερα δεν πιστεύουμε στην Άτη και στους ψιθύρους της Αθηνάς. Και όμως, ποιός από εμάς μπορεί να βγάλει συμπέρασμα για τη σχέση μεταξύ επιθυμιών, προθέσεων, κοινωνικών επιταγών και των συνεπειών τους στην προσωπική του ιστορία; Και τι σημασία έχει ποιός του ψιθύρισε στο αφτί κάποια συμβουλή για πράξη ή παράλειψη, που δεν μπορεί μετά να αναγνωρίσει ως δική του, μέσα από τα δυσάρεστα αποτελέσματα; Τι σημασία έχει αν ο ψιθυριστής ονομάζεται φίλος, προστάτης άγιος, υποσυνείδητο, διάβολος, η κακιά η ώρα ή οπωσδήποτε αλλιώς; Η ουσία είναι ότι συμπέρασμα πάλι δεν βγαίνει.
- Αλλά και η συντεταγμένη πολιτεία, το κράτος δικαίου, το αναγνωρίζει. Μια ματιά στον ποινικό κώδικα, γεμάτο από διατυπώσεις όπως "καθεστώς πλήρους συγχύσεως", "οργή ή βίαιη θλίψη που προκάλεσε άδικη εναντίον μας πράξη", καταστάσεις που μπορούν να μας οδηγήσουν σε πράξεις που "κανονικά" εμείς ποτέ δεν θα κάναμε "κανονικά", δηλαδή «αν είμασταν εμείς»… άρα ήταν κάποιος άλλος, που το έκανε; Και ποιός τότε θα εκτίσει το υπόλοιπο της ποινής, που μεσολαβεί μεταξύ της «μετριασμένης» λόγω ελαφρυντικών ποινής και της "κανονικής" που αναλογεί στο έγκλημα;
- Βέβαια εμείς τουλάχιστον δεν ρίχνουμε την ευθύνη στον Θεό - αν και τον βρίζουμε πότε πότε για τις συμφορές μας… Και όμως είμαστε λιγότερο συνεπείς και συνεκτικοί από τον ομηρικό άνθρωπο, γιατί δεχόμαστε μεν ότι υπάρχει "θεία φώτιση" και "θεία βοήθεια" για τις εισαγωγικές μας εξετάσεις στο πανεπιστήμιο ή για τις πολεμικές μας εκστρατείες, αλλά αποκλείουμε την "θεία τύφλωση" ή την "θεία εχθρότητα" όταν όλα μας έρθουν ανάποδα. Γιατί πιστεύουμε, τάχα, ότι ο Θεός είναι δίκαιος και πανάγαθος, αλλά παρ' όλα αυτά μπορεί και να βοηθάει τα έθνη που έχουν ιστορικό δίκαιο (δηλαδή εμάς) να σφάζουν τα άλλα έθνη που είναι εν αδίκω (δηλαδή τους άλλους).
Ποιός είναι λοιπόν περισσότερο αφελής και απλοϊκός; Αυτός που παρατηρεί έναν κόσμο από οποίον δεν βγάζει κανένα συμπέρασμα, έξω από την τραγική του φύση, και που έχει το θάρρος να περιγράφει τον κόσμο ως τέτοιον κοιτάζοντάς τον κατάματα, ή αυτός που "θεωρητικά", "ιδεολογικά", "θεολογικά" κ.ο.κ προσδίδει ένα άλφα συγκεκριμένο νόημα στον κόσμο και ο ίδιος συμπεριφέρεται καθημερινά με ακριβώς τον αντίθετο τρόπο;»
|
|
| Διάγραμμα πολιτισμικών παραδόσεων που διαμόρφωσαν τον δυτικό πολιτισμό
|
Περιεχόμενα
Πρόλογος
Tι, πώς και γιατί
Mια υπόθεση εργασίας
Tο περιεχόμενο
Oφειλές
1 Πόσο ωραία ήταν η ωραία Eλένη; Παρατήρηση και περιγραφή του κόσμου
2 Πόσος καιρός περνάει από το τέλος του λοιμού μέχρι τον θάνατο του Πάτροκλου;
Aντίληψη και χειρισμός του χρόνου
2.1 Xρονοδιάγραμμα ιλιαδικών γεγονότων
2.2 Xρόνος και χρόνοι
Παρόν, Παρελθόν, Mέλλον
Kανονική ταχύτητα, Aργή ταχύτητα, Γρήγορη ταχύτητα
3 Γιατί ο Aίαντας, ο γρήγορος γιός του Oϊλέα, χάνει το έπαθλο στους αγώνες δρόμου;
Πόσο συχνά και πότε κερδίζει ο καλύτερος;
Πολεμικές αναμετρήσεις
Aθλητικοί αγώνες
4 Eίμαστε με τον Aχιλλέα ή με τον Έκτορα; Ποιά στάση απέναντι στα ανθρώπινα διδάσκει
ο Όμηρος; Ποιό ήθος προτείνει;
5 Γιατί η Aφροδίτη σώζει τον ηττημένο Πάρη από τα χέρια του Mενέλαου; Ποιά είναι η αντίληψη
του ομηρικού ανθρώπου για τον ορατό και αόρατο κόσμο, και τί νόημα βγάζει από αυτόν;
5.1 Oι θεϊκές παρεμβάσεις στην Iλιάδα
Tύπος α. Άμεσες παρεμβάσεις
Tύπος β. Έμμεσες παρεμβάσεις
Tύπος λ. Δομικές παρεμβάσεις (λ1. “κύριες”, λ2. “διορθωτικές”)
Tύπος μ. Περιφερειακές παρεμβάσεις
Tύπος χ. Όχι αντιληπτές παρεμβάσεις
Tύπος ψ. Aντιληπτές παρεμβάσεις
5.1.1 Πλοκή και θεϊκές παρεμβάσειςv
5.1.2 Mία χωρίς θεϊκές παρεμβάσεις αφήγηση της πλοκής του έπους
5.1.3 Oι θεϊκές παρεμβάσεις
5.1.3/1 Δομικές, ως προς την πλοκή, θεϊκές παρεμβάσεις
5.1.3/2 Περιφερειακές, ως προς την πλοκή, θεϊκές παρεμβάσεις
5.1.4 Συμπεράσματα
5.2 Oι θεοί και οι άνθρωποι
5.2.1 Mαγικές δυνάμεις > δαίμονες > ανθρωπόμορφοι θεοί
5.2.2 Oι ζώντες, οι νεκροί και η ψυχή τους
5.2.3 Oρθολογισμός, ανθρωπομορφισμός
5.2.4 Πανταχού παρουσία, παντογνωσία, παντοδυναμία, δικαιοσύνη
5.2.5 Παντοδυναμία, μοίρα
5.2.6 Aνθρώπινη ελευθερία, προσωπική ευθύνη
5.2.7 Ύβρις-νέμεσις, τιμή-αιδώς
5.2.8 Ποιητική ελευθερία, διακωμώδηση και ασέβεια
5.3 Πώς βλέπει ο ομηρικός άνθρωπος τον κόσμο;
5.4 O ομηρικός άνθρωπος - πρόγονοι, σύγχρονοι και κατοπινοί
5.4.1 Aπό την Tροία στον Όμηρο
5.4.2 Σύγχρονοι και κατοπινοί
6 O κόσμος μας
6.1 H ελληνική ορθόδοξη παράδοση
6.1.1 H δυνατότητα γνώσης της Θεότητας και τα όρια της γνώσης αυτής
6.1.2 O Θεός
6.1.3 O κόσμος
6.2 Oι παραδόσεις μας κι εμείς
6.2.1 O στρατηγός Mακρυγιάννης και η αγαθή γιαγιά
6.2.2 Hμιτελή τελικά σχόλια
Παράρτημα: Περίληψη της Iλιάδας κατά ραψωδία
Bιβλιογραφία αναφοράς
