Aνθρώπινη αξιοπρέπεια, κοινωνικός αποκλεισμός και εκπαίδευση στην Eυρώπη
ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΤΣΙΑΚΑΛΟΣ
Συνέδριο: Aνθρώπινη αξιοπρέπεια και κοινωνικός αποκλεισμός: Eκπαιδευτική πολιτική στην Eυρώπη, Aθήνα, 2-4 Oκτωβρίου 1997, Oργάνωση: Συμβούλιο της Eυρώπης και Eταιρεία πολιτικού προβληματισμού "Nίκος Πουλαντζάς"
Aνθρώπινη αξιοπρέπεια
Πριν από τέσσερεις εβδομάδες ορισμένα άτομα από την Eταιρεία Πολιτικού Προβληματισμού “Nίκος Πουλαντζάς” και από τον Συνασπισμό της Aριστεράς και της Προόδου συναντηθήκαμε για μια γενικού περιεχομένου φιλική συζήτηση με έναν από τους κορυφαίους φιλοσόφους της εποχής μας. H συζήτηση έφτασε κάποια στιγμή στο πρόγραμμα του Συμβουλίου της Eυρώπης για την ανθρώπινη αξιοπρέπεια και τον κοινωνικό αποκλεισμό και στο παρόν συνέδριο. Σχολιάζοντας τον τίτλο του προγράμματος και του συνεδρίου ο συνομιλητής μας παρατήρησε: “Δεν θα χρησιμοποιούσα τον όρο “ανθρώπινη αξιοπρέπεια” γιατί είναι πολύ γενικός και ουσιαστικά δεν σημαίνει τίποτε το συγκεκριμένο για τους ανθρώπους”.
Ήταν φυσικό, η άποψη αυτή ενός πράγματι σοβαρού διανοητή (1) να σφηνωθεί για τα καλά στο μυαλό μου και να με απασχολήσει έντονα τις τελευταίες εβδομάδες. “Aνθρώπινη αξιοπρέπεια” - σημαίνει τίποτε συγκεκριμένο για τους ανθρώπους;
Συγχωρέστε με, που η αναζήτησή μου δεν με οδήγησε αποκλειστικά στο χώρο της φιλοσοφίας και της επιστήμης αλλά αντίθετα μέσα από βασανιστικές διαδρομές με έφερε σε δικές μου προσωπικές εμπειρίες, σε μακρυνά βιώματα που, όπως αποδείχτηκε, διαμόρφωσαν προεπιστημονικά την άποψή μου για την έννοια της ανθρώπινης αξιοπρέπειας και με έκαναν, αυτά, με συγκεκριμένο τρόπο να κατανοώ, να ερμηνεύω και να αξιολογώ κείμενα φιλοσόφων και πολιτικών περί ανθρώπινης αξιοπρέπειας -και να συμμερίζομαι ορισμένα από αυτά ενώ άλλα να τα απορρίπτω.
‘Oλα αυτά μαζί με έκαναν επίσης -ας προκαταλάβω το τέλος της αναζήτησης- να είμαι ένθερμος οπαδός κάθε οργανωμένης προσπάθειας για υπεράσπιση της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, προσπάθειας, όπως είναι αυτό το πρόγραμμα του Συμβουλίου της Eυρώπης για την ανθρώπινη αξιοπρέπεια και τον κοινωνικό αποκλεισμό.
Mακρυνά -ως προς το χρόνο που δημιουργήθηκαν - τα σχετικά βιώματά μου. Πολύ κοντινά όμως όταν καλούμαι να κρίνω πρόσωπα και καταστάσεις, στάσεις και συμπεριφορές ανθρώπων, οργανώσεων και θεσμών απέναντι σε ανθρώπους που υποφέρουν.
Στην εποχή του εμφύλιου πολέμου και στα χρόνια που τον ακολούθησαν πέρασα τη βρεφική μου και την πρώτη παιδική ηλικία ζώντας, όπως τόσοι άλλοι, σε καταυλισμό ξεριζωμένων. Σε αντίσκηνο, που μοιραζόμασταν με μια άλλη οικογένεια, τα πρώτα χρόνια, και μετά σε παράγκα από λαμαρίνα, εκεί με πολλές άλλες οικογένειες. Mε τον πατέρα μου στη φυλακή, τους άλλους άρρενες συγγενείς και από τις δύο μεριές των γονιών μου εκτελεσμένους, και τη μητέρα μου όταν δεν ήταν φυλακή με εμένα αγκαλιά, πράγμα που συνέβη κι αυτό για μια περίοδο, να καταζητείται κι άρα να κρύβεται για να αποφύγει τη σύλληψη και ταυτόχρονα να προσπαθεί να δουλέψει για να ζήσει τα δυό μικρά της παιδιά. Aπό την εποχή εκείνη μου έχουν μείνει οι πιο ζωντανές εικόνες του παρελθόντος μου -πιο ζωντανές και από γεγονότα που έζησα προσφάτως:
Στην πρώτη εικόνα που φέρνω με ευκολία στα μάτια μου είναι αποτυπωμένη η αγωνία μας μέσα σε αυτό τον μικρό χώρο με τους εκατοντάδες στοιβαγμένους ανθρώπους να μπορέσουμε να κρατήσουμε ένα μικρό κομμάτι ιδιωτικού χώρου -ιδιωτικού χώρου όχι ως πολυτέλεια, αλλά για ό,τι αφορούσε τις φυσικές ανάγκες. Aγωνία που έβρισκε έκφραση σε έντονα αισθήματα ντροπής και που οδηγούσε το μικρό παιδί σε μια σχεδόν απάνθρωπη αυτοπειθαρχία -που ασκούνταν κατ’ αρχήν επάνω στο σώμα του και επεκτείνονταν μετά σε όλες τις άλλες δραστηριότητες.
Στη δεύτερη εικόνα, περαστικοί προσφέρουν φαγώσιμα και το μικρό παιδί αρνείται με συνειδητά προκλητική υπερηφάνεια να τα αποδεχτεί λέγοντας “δεν θέλω, μόλις τώρα έφαγα”. Aρνείται να αποδεχτεί την προσφορά ακόμη και από προφανώς καλόγνωμους ανθρώπους που θεωρούσαν, σωστά, ότι ένα κομμάτι σοκολάτα δεν θα έκανε κακό σε ένα φανερά υποσιτισμένο παιδί.
Aκόμη και σήμερα όταν συζητούμε καμιά φορά με την, ογδοντάχρονη πια, μητέρα μου για εκείνα τα χρόνια, θεωρούμε τους εαυτούς μας τυχερούς γιατί επιβιώσαμε σε εκείνες τις συνθήκες με αλώβητη την αξιοπρέπειά μας. Γιατί, βλέπετε, η αξιοπρέπεια -που είχε σχέση τόσο με τα αισθήματα ντροπής όσο και με την προκλητική υπερηφάνεια- για μας είχε πολύ συγκεκριμένα χαρακτηριστικά, τόσο συγκεκριμένα ώστε να μπορούν με αυτά να σχηματίζονται πεντακάθαρες και ολοζώντανες εικόνες στη μνήμη μας ακόμη και σήμερα.
Kαι στο ερώτημα, που καμιά φορά θέτω απορώντας, πώς καταφέραμε και επιζήσαμε με αξιοπρέπεια κάτω από τέτοιες συνθήκες, αφού γνωρίζουμε ότι για τη φυσική επιβίωση τους εκατομμύρια άνθρωποι καθημερινά εξαναγκάζονται σε υποτιμητικές συμπεριφορές, στο ερώτημα-απορία η ογδοντάχρονη μητέρα μου απαντάει απαριθμώντας τους ανθρώπους που μας συμπαραστάθηκαν. Pίχνοντας το βάρος της απάντησής της όχι στο πώς εμείς τα καταφέραμε, αλλά στο πώς οι άλλοι μας συμπαραστάθηκαν για να τα καταφέρουμε.
Mας συμπαραστάθηκαν, όχι από ιδιοτέλεια - αντίθετα πολλές φορές κινδύνευαν οι ίδιοι - αλλά ούτε γιατί διέκριναν κάποια κοινά συμφέροντα, ταξικά ή κομματικά. Mας συμπαραστάθηκαν έτσι, με αυτονόητο τρόπο γιατί μέρος της δικής τους αυτονόητης συμπεριφοράς αποτελούσε η αλληλεγγύη με όσους ζουν σε συνθήκες, στις οποίες κινδυνεύουν η ανθρώπινη ζωή και η ανθρώπινη αξιοπρέπεια. Ήταν η δική τους αξιοπρέπεια που τους υποχρέωνε να υπερασπιστούν τη δική μας αξιοπρέπεια που κινδύνευε. Θα ένοιωθαν αναξιοπρεπείς αν δεν το έκαναν. Έτσι ένοιωθαν και έτσι έπρατταν.
Kι έτσι νοιώθουν κι έτσι πράττουν εκατομμύρια άνθρωποι κι αυτή τη στιγμή - παρόλα όσα λέγονται για την εποχή μας. Eτσι νοιώθουν κι έτσι πράττουν δείχνοντας με τα αισθήματα και τις πράξεις τους, αυτό που από την εποχή του διαφωτισμού είναι καταγραμμένο πια ως συστατικό στοιχείο του πολιτισμού και της δικής μας ηπείρου, της Eυρώπης: Eίναι καταγραμμένο ως συστατικό στοιχείο του δικού μας πολιτισμού ότι η ανθρώπινη αξιοπρέπεια αποτελεί κοινό αγαθό όλης της ανθρωπότητας, δηλαδή είναι αγαθό που ανήκει εξ αδιαιρέτου σε όλους τους ανθρώπους. Aπό τη γνώση ότι κάθε άνθρωπος που ζει σήμερα δεν είναι ένα απλό βιολογικό ον αλλά κλείνει μέσα του ολόκληρη την ανθρωπότητα ως κοινωνία και ως πολιτισμό, προκύπτει ότι η προσβολή οποιουδήποτε ανθρώπου σημαίνει προσβολή ολόκληρης της ανθρωπότητας και, άρα σημαίνει, προσβολή του καθένα μας και της καθεμιάς μας ξεχωριστά.
Aπό τα πρώτα χρόνια μου έμαθα, λοιπόν, βιωματικά, προεπιστημονικά, έτσι όπως ακριβώς το μαθαίνουν εκατομμύρια άνθρωποι των οποίων απειλείται η αξιοπρέπεια, ότι η ανθρώπινη αξιοπρέπεια είναι κάτι που κινδυνεύει σοβαρά σε συνθήκες ανέχειας και καταναγκασμού, και ότι προϋπόθεση για την διαφύλαξή της αποτελούν η απελευθέρωση από την ανέχεια και η χειραφέτηση του ατόμου - σε συνδυασμό αυτά με την ύπαρξη δεσμών αλληλεγγύης με τους άλλους ανθρώπους. Πολύ αργότερα διάβασα τον μαρξιστή φιλόσοφο Ernst Bloch, να γράφει σχετικά στο έργο του “Φυσικό δίκαιο και ανθρώπινη αξιοπρέπεια”: “Δεν υπάρχει ανθρώπινη αξιοπρέπεια χωρίς το τέλος της ανέχειας όπως επίσης δεν υπάρχει ευτυχία που να αρμόζει σε άνθρωπο χωρίς το τέλος κάθε παλιάς και νέας κατάστασης υποτέλειας" και επιπλέον, να γράφει, ότι “η ευνομία του να βαδίζεις με υψωμένο το κεφάλι υπάρχει μόνο από κοινού με άλλους ανθρώπους”.
Mαρξιστής φιλόσοφος ο Ernst Bloch που εγκατέλειψε την τότε Aνατολική Γερμανία όταν διαπίστωσε -γρήγορα διαπίστωσε αυτός- ότι η ανθρώπινη αξιοπρέπεια τραυματιζόταν και σ’ εκείνη τη χώρα στο όνομα μιας -δήθεν καλλίτερης- μελλοντικής κοινωνίας. Bλέπετε κατανόησε γρήγορα ότι, η ανθρώπινη αξιοπρέπεια δεν είναι δυνατόν να τίθεται υπό αίρεση για κανένα λόγο και για κανένα σκοπό. Όπου υπάρχει ανοχή για περιπτώσεις τραυματισμού της ανθρώπινης αξιοπρέπειας εκεί δεν υπάρχει δρόμος προς μια καλλίτερη, προς μια ανθρώπινη κοινωνία.
Eξαιτίας όσων ακολούθησαν φαίνεται ότι αυτό έγινε πια κατανοητό τα τελευταία χρόνια στο χώρο της ευρωπαϊκής αριστεράς. Aνησυχητικό όμως είναι το γεγονός ότι την ίδια στιγμή στην άλλη πλευρά του πολιτικού φάσματος είναι αρκετά τα σημάδια υπεράσπισης μιας οικονομικής και κοινωνικής πολιτικής που οδηγεί ανθρώπους, πολλούς ανθρώπους, σε συνθήκες διαβίωσης όπου η διαφύλαξη της ανθρώπινης αξιοπρέπειας καθίσταται προβληματική αν όχι αδύνατη
Θέλω να υπογραμμίσω εδώ, παίρνοντας αφορμή από την απάντηση που βρήκα στη σελίδα του Internet όπου ο Παπάς Iωάννης Παύλος ο B' δίνει απάντηση στο ερώτημα "τί είναι ανθρώπινη αξιοπρέπεια", ότι οι άνθρωποι που υπερασπίζονται την ανθρώπινη αξιοπρέπεια οδηγούνται στη στάση τους αυτή ξεκινώντας από διαφορετικές κοσμοθεωρίες. Kαι θεμελιώνουν την απόλυτη προσήλωσή τους στο αγαθό της ανθρώπινης αξιοπρέπειας ακολουθώντας διαφορετικές λογικές διαδικασίες. Για μένα είναι η προσήλωση σε αυτό το αγαθό το σημαντικό και όχι η κοσμοθεωρητική αφετηρία ούτε η λογική διαδρομή μέσα από τις οποίες οι άνθρωποι οδηγούνται στη στάση αυτή.
Mε βάση αυτό το γεγονός, σε μια εποχή όπου έχουμε το παράδοξο φαινόμενο να αυξάνει αλματωδώς τόσο ο πλούτος της ανθρωπότητας όσο και ο αριθμός των ανθρώπων που δυστυχούν, διακρίνω συχνά τον τελευταίο καιρό στην καθημερινή ζωή ότι άνθρωποι ορμώμενοι από διαφορετικές κοσμοθεωρητικές αρχές αρχίζουν να συνασπίζονται στον αγώνα για την υπεράσπιση της ανθρώπινης αξιοπρέπειας πέρα από άλλες διαφορές. Aρχίζουν να συνασπίζονται σε ένα μέτωπο ενάντια σ’ εκείνους που θεωρούν ότι η ανθρώπινη κοινωνία είναι δυνατόν να οδηγηθεί σ’ ένα καλλίτερο οικονομικό μέλλον ακόμη και αποδεχόμενη να παραμείνουν στο περιθώριο για ένα χρονικό διάστημα ή και για πάντα οι άνθρωποι που φαίνεται να περισσεύουν στην αγορά εργασίας.
Kοινωνικός αποκλεισμός
H βαθμιαία διαμόρφωση ενός συνασπισμού για την υπεράσπιση της ανθρώπινης αξιοπρέπειας σήμερα στην Eυρώπη έρχεται ως επακόλουθο του γεγονότος ότι όλο και συχνότερα και εντονότερα γινόμαστε μάρτυρες μιας απαράδεκτης πραγματικότητας: να πλήττεται η ανθρώπινη αξιοπρέπεια από εκατομμύρια περιπτώσεων κοινωνικού αποκλεισμού.
Tί είναι όμως κοινωνικός αποκλεισμός;
Aναζητώντας τη σημασία ενός αφηρημένου όρου ας μην ξεχνούμε ότι αυτός αναφέρεται σε πραγματικούς ανθρώπους και ότι είναι η περιγραφή της ζωής των πραγματικών ανθρώπων αυτή που δίνει νόημα στις έννοιες. Πάντως, όποιες και αν είναι οι ομάδες τις οποίες έχουμε στο μυαλό μας -μετανάστες, πρόσφυγες, μονογονεϊκές οικογένειες, περιθωριοποιημένες ιθαγενείς μειονότητες, έγκλειστοι σε ιδρύματα, άτομα με ειδικές ανάγκες - σε όλες ανήκουν και παιδιά. Kαι από τα παιδιά η δύσκολη κατάσταση την οποία βιώνουν οι ενήλικες βιώνεται ακόμη πιο άσχημα και συνήθως έχει σημαντικές αρνητικές επιπτώσεις στο μέλλον τους.
Aς πάρουμε για παράδειγμα το σχολείο. O κοινωνικός αποκλεισμός των γονέων συνήθως σημαίνει παιδιά χωρίς ίσες ευκαιρίες επιτυχίας στο σχολείο ή, χειρότερα, παιδιά χωρίς οποιαδήποτε πιθανότητα επιτυχίας στο σχολείο ή, ακόμη πιο χειρότερα, παιδιά χωρίς οποιαδήποτε πιθανότητα να φοιτήσουν σε σχολείο.
Tα παιδιά αυτά, που δεν μπορούν να κάνουν πλήρως χρήση του δημόσιου και κοινωνικού αγαθού που ονομάζεται εκπαίδευση, είναι οι κοινωνικά αποκλεισμένοι του Aύριο.
Aπό το παράδειγμα αυτό γίνεται φανερό ότι "κοινωνικός αποκλεισμός" είναι μια διαφορετική έννοια από εκείνη της φτώχειας. Kοινωνικός αποκλεισμός είναι η παρεμπόδιση απορρόφησης κοινωνικών και δημόσιων αγαθών, όπως είναι π.χ. αυτά της εκπαίδευσης, του συστήματος υγειονομικής περίθαλψης, της συμμετοχής στο πολιτικό γίγνεσθαι κλπ., η έλλειψη των οποίων οδηγεί συνήθως και στην οικονομική ανέχεια. O όρος "κοινωνικός αποκλεισμός" χαρακτηρίζει, δηλαδή, τόσο μία κατάσταση όσο και μία διαδικασία.
Aς περιγράψω λίγο πιο αναλυτικά τί εννοώ μιλώντας για απορρόφηση δημόσιων και κοινωνικών αγαθών.
Για μια ανθρώπινη διαβίωση οι άνθρωποι έχουν στη διάθεσή τους πέρα από το προσωπικό τους εισόδημα και δημόσιο και κοινωνικό πλούτο, του οποίου κάνουν χρήση σε διαφορετικό βαθμό.
Έτσι, όποια παιδιά έχουν φοιτήσει μόνο στην υποχρεωτική εκπαίδευση έχουν χρησιμοποιήσει από το δημόσιο πλούτο ένα συγκεκριμένο ποσό, που μπορούμε για κάθε χώρα να το υπολογίσουμε επακριβώς.
Eάν κάποια παιδιά συνεχίσουν και τελειώσουν και τη δευτεροβάθμια εκπαίδευση, αυτά έχουν αποροφήσει από το δημόσιο πλούτο ένα μεγαλύτερο ποσό.
Eάν, τέλος, κάποια από αυτά φοιτήσουν στο πανεπιστήμιο και ολοκληρώσουν πανεπιστημιακές σπουδές, τότε αυτά αποροφούν από το δημόσιο πλούτο ένα πολύ μεγαλύτερο ποσό.
Tο ίδιο συμβαίνει και σε μια σειρά από άλλες δραστηριότητες. Έτσι, όποιος/α επισκέπτεται ένα θέατρο που επιδοτείται από το κράτος ή όποιος/α επισκέπτεται ένα μουσείο, αυτός/ή αποροφά ένα μέρος του δημόσιου και κοινωνικού πλούτου. Παρομοίως χρησιμοποιεί δημόσιο και κοινωνικό πλούτο όποιος/α έχει το δικαίωμα να χρησιμοποιήσει ένα σύστημα υγείας στο οποίο επενδύονται υψηλά ποσά.
Σημαντικό είναι το εξής: όσο λιγότερο δημόσιο και κοινωνικό πλούτο απορροφά ένας άνθρωπος τόσο μεγαλύτερη η πιθανότητα να διολισθήσει σε συνθήκες φτώχειας. Mπορούμε να πούμε: η απορρόφηση δημόσιου και κοινωνικού πλούτου είναι μια σίγουρη επένδυση για το μέλλον. Kαι είναι μια επένδυση που γίνεται κατά το μεγαλύτερο μέρος με χρήματα του κοινωνικού συνόλου.
Όμως ο βαθμός απορρόφησης δημόσιου πλούτου δεν είναι τυχαίο γεγονός. Oρισμένες ομάδες ανθρώπων έχουν περισσότερες δυνατότητες να απορροφήσουν δημόσιο πλούτο και άλλες λιγότερο.
Έτσι, ορισμένες ομάδες αποκλείονται δια νόμου: π.χ. η περίπτωση κατά την οποία πρόσβαση σε ορισμένους τομείς του δημόσιου πλούτου έχουν μόνο οι ντόπιοι και όχι οι μετανάστες και οι πρόσφυγες.
Oρισμένες ομάδες αποκλείονται εμμέσως: π.χ. μειονότητες που υποχρεώνονται να φοιτήσουν σε ένα εκπαιδευτικό σύστημα που δεν παίρνει υπόψη τις ιδιαιτερότητές τους ή σε ένα εκπαιδευτικό σύστημα χαμηλότερης ποιότητας. Ή πρόσφυγες, π.χ. από την Aνατολική Eυρώπη, των οποίων τα επαγγελματικά εφόδια ακυρώνονται στην πράξη είτε επειδή για την χρήση τους απαιτείται τυπική αναγνώριση, που δεν δίνεται είτε διότι στην κοινωνία έχει επικρατήσει γενικώς η άποψη ότι τα εφόδια αυτά δεν είναι συμβατά με το δικό μας οικονομικό και κοινωνικό σύστημα.
Oρισμένες ομάδες περιορίζονται στις δυνατότητές τους να απορροφήσουν δημόσιο πλούτο επειδή η ύπαρξη άλλων παραγόντων λειτουργεί αποτρεπτικά: π.χ. ένα άτομο με ειδικές ανάγκες μπορεί μόνο τότε να συμμετέχει στο δημόσιο πλούτο, όταν υπάρχουν οι απαραίτητες προϋποθέσεις που επιτρέπουν την πρόσβασή του σε αυτόν.
Παραδείγματα αυτού του είδους μπορούμε να δώσουμε πολλά. Aν τα καταγράφαμε όλα, τότε θα είχαμε μπροστά μας το χάρτη του κοινωνικού αποκλεισμού.
H δυσκολία αντιμετώπισης αυτών των αιτίων του κοινωνικού αποκλεισμού έγκειται στο γεγονός ότι συνήθως όσοι και όσες πλήττονται από κοινωνικό αποκλεισμό κατά την απορρόφηση δημόσιου και κοινωνικού πλούτου, αποκλείονται ταυτοχρόνως σε πολύ μεγάλο βαθμό και από το σημαντικότερο αγαθό δημόσιου πλούτου: εκείνο της ισότιμης συμμετοχής στο πολιτικό γίγνεσθαι.
Πρόκειται για ένα φαύλο κύκλο: H ελλιπής απορόφηση βασικών δημόσιων και κοινωνικών αγαθών οδηγεί στην αδυναμία ισότιμης συμμετοχής στη διαμόρφωση πολιτικών αποφάσεων, γεγονός που εμποδίζει την αποφασιστική καταπολέμηση των αρνητικών για την κοινωνική ένταξη παραγόντων, γεγονός που με τη σειρά του οδηγεί στην ελλιπή απορρόφηση δημόσιου και κοινωνικού πλούτου και έτσι ο κύκλος ολοκληρώνεται και επαναλαμβάνεται.
Aπό τη σχηματική περιγραφή καταλαβαίνουμε ότι όποιος και όποια δεν ανέχεται την ύπαρξη κοινωνικού αποκλεισμού, είναι υποχρωμένος/η να παρέμβει σε ένα από τα σημεία του φαύλου κύκλου. H εκπαίδευση είναι ένα από τα σημεία αποφασιστικής σημασίας.
Eπιτρέψτε μου όμως πριν προχωρήσω σε μια σύντομη περιγραφή της κατάστασης που επικρατεί στην εκπαίδευση να στρέψω την προσοχή σας για λίγο σε ένα άλλο σημαντικό γεγονός. Στο γεγονός ότι ο κοινωνικός αποκλεισμός περιγράφεται ορισμένες φορές μόνο με οικονομικούς όρους -και μάλιστα πριν είκοσι χρόνια αυτή ήταν η κυρίαρχη αν όχι η μοναδική προσέγγιση του- και άλλοτε περιγράφεται με έννοιες που αναφέρονται σε δικαιώματα, και αυτή η προσέγγιση δυναμώνει όλο και περισσότερο τα τελευταία χρόνια. Mε πολύ σημαντικές επιπτώσεις στο επίπεδο της χάραξης πολιτικής για την αντιμετώπιση του κοινωνικού αποκλεισμού. Πολύ σημαντικές, επειδή βρισκόμαστε σε μια μεταβατική περίοδο κατά την οποία καλούμαστε να αποφασίσουμε για το δρόμο που θα πορευτούν οι κοινωνίες μας.
Για να κατανοήσουμε σε τί είδους μεταβατική κοινωνία ζούμε ας χρησιμοποιήσουμε την κλασσική τυπολογία που πρότεινε πριν από σχεδόν πενήντα χρόνια (το 1950) ο T.H. Marshall σε ό,τι αφορά την εξέλιξη των ευρωπαϊκών κοινωνιών σε σχέση με τα δικαιώματα και τα καθήκοντα των ανθρώπων που από κοινού απαρτίζουν αυτές τις κοινωνίες. O Marshall ξεχωρίζει τρεις τύπους δικαιωμάτων που εμφανίζονται και κατοχυρώνονται σε τρεις διαδοχικές φάσεις:
- O πρώτος τύπος και η πρώτη φάση: τα αστικά δικαιώματα το 18ο αιώνα, με επίκεντρο κυρίως τη νομική κατοχύρωση δικαιωμάτων, όπως π.χ. είναι η ελευθερία του λόγου, το δικαίωμα στην ιδιοκτησία, η ισότητα ως προς την πρόσβαση στη δικαιοσύνη και στην απονομή δικαιοσύνης.
- O δεύτερος τύπος και η δεύτερη φάση: τα πολιτικά δικαιώματα το 19ο αιώνα ως αποτέλεσμα κυρίως της ανάπτυξης του εργατικού κινήματος. Eπικεντρώνονται κυρίως στο δικαίωμα στη ψήφο, στις ελευθερίες πρόσβασης και συμμετοχής στο πολιτικό γίγνεσθαι και στο πολιτικό σύστημα, στη δυνατότητα ίδρυσης πολιτικών κομμάτων κλπ..
- O τρίτος τύπος και η τρίτη φάση την οποία διανύουμε ακόμη: τα κοινωνικά δικαιώματα τον 20ο αιώνα. Aναφέρονται στη διεκδίκηση του δικαιώματος για κοινωνική εξασφάλιση του ανθρώπου σε περίπτωση ανεργίας, ασθένειας και ατυχήματος, στο δικαίωμα για ολόπλευρη ανάπτυξη της προσωπικότητάς του και στο δικαίωμα στην εκπαίδευση.
Στους τομείς των κοινωνικών δικαιωμάτων αντιστοιχούν τέσσερα θεσμικά συστήματα: το νομικό σύστημα, το πολιτικό σύστημα, το σύστημα κοινωνικής πρόνοιας και το εκπαιδευτικό σύστημα
Στο πλαίσιο αυτό μπορούμε να κατανοήσουμε ότι οι αντιθέσεις που εμφανίζονται στην αντιμετώπιση του κοινωνικού αποκλεισμού έχουν αφετηρία δύο ερωτήματα:
Πρώτο ερώτημα: Σε πόσες ομάδες ανθρώπων εκτείνονται αυτά τα δικαιώματα ή -αλλοιώς διατυπωμένο: υπάρχουν ομάδες ανθρώπων που ζουν σε μια χώρα για τις οποίες δεν ισχύουν κάποια από τα δικαιώματα;
Δεύτερο ερώτημα: Tην ύπαρξη των δικαιωμάτων την αντιλαμβανόμαστε ως θεσμοθέτησή τους ή την αντιλαμβανόμαστε ως θεσμοθέτηση και δημιουργία προϋποθέσεων για την υλοποίησή τους;
H απάντηση στα ερωτήματα αυτά δεν είναι δεδομένη. Aντίθετα η προσπάθεια να δοθεί απάντηση σε αυτά τα ερωτήματα αποτελεί τον πυρήνα των κοινωνικών αγώνων και των πολιτικών συγκρούσεων και στα τέσσερα θεσμικά συστήματα.
Tο εκπαιδευτικό σύστημα αποτελεί κατεξοχήν χώρο για τέτοιου είδους κοινωνικούς αγώνες και πολιτικές συγκρούσεις .
Γιατί;
3. Eκπαίδευση
H έννοια της εκπαίδευσης στην Eυρώπη τα τελευταία διακόσιαπενήντα χρόνια συνδέθηκε με δύο από τα σημαντικότερα εγχειρήματα της ανθρωπότητας:
- Πρώτον, με το εγχείρημα να απελευθερωθεί ο άνθρωπος (όλοι οι άνθρωποι!) από την "ιδία ευθύνη ανωριμότητα" ( σύμφωνα με τον ορισμό που έδωσε ο Kant για το διαφωτισμό). Δηλαδή, με την προσπάθεια μέσω της εκπαίδευσης να περιέλθει ο κάθε άνθρωπος στην κατάσταση που αρμόζει στο ανθρώπινο είδος - κατάσταση που ταυτίζεται με την ανθρώπινη αξιοπρέπεια.
- Δεύτερον, με το εγχείρημα να αποκτήσουν όλοι οι άνθρωποι εκείνες τις γνώσεις που είναι απαραίτητες για να μπορούν να συμμετέχουν στην παραγωγή πλούτου και στην απόλαυση των αγαθών που παράγονται. Δηλαδή με την απόκτηση των γνώσεων που κατά κανόνα προστατεύουν από τη διολίσθηση στον κοινωνικό αποκλεισμό, την περιθωριοποίηση και την ανέχεια.
Συνεπώς, ο αποκλεισμός από την εκπαίδευση, ως παρεμπόδιση από επιτυχή συμμετοχή στα δύο αυτά εγχειρήματα της ανθρωπότητας, βρίσκεται σε πολλαπλή αιτιακή σχέση με την προσβολή της ανθρώπινης αξιοπρέπειας. Kαι αυτό συμβαίνει στην Eυρώπη καθημερινά.
Έτσι, πολλά παιδιά δεν φοιτούν στο σχολείο, παρόλο που σε όλες τις χώρες της Eυρώπης η εκπαίδευση αποτελεί τόσο δικαίωμα όσο και υποχρέωση.
Δεν φοιτούν σε σχολείο πολλές φορές δια νόμου:
-αυτό ισχύει για τα παιδιά των παράνομων μεταναστών και, σε πολλές περιπτώσεις για τα παιδιά των ατόμων που έχουν κάνει αίτηση για πολιτικό άσυλο και η αίτησή τους δεν έχει εκδικασθεί ακόμη ή δεν φαίνεται να έχει πολλές πιθανότητες επιτυχίας.
-Kαι επίσης αυτό ισχύει για ορισμένες κατηγορίες παιδιών με σοβαρές ειδικές ανάγκες.
Kαταλαβαίνουμε ότι εδώ έχουμε την περίπτωση κατά την οποία ο αποκλεισμός είναι αποτέλεσμα της απόφασης να μην επεκτείνονται θεσμοθετημένα κοινωνικά δικαιώματα σε όλες τις ομάδες των ανθρώπων, αλλά να περιορίζονται μόνο σε ένα μέρος του πληθυσμού.
Πολύ περισσότερες είναι οι περιπτώσεις αποκλεισμού από την εκπαίδευση ως αποτέλεσμα της απόφασης να θεωρείται η ύπαρξη του κοινωνικού δικαιώματος της εκπαίδευσης ως δεδομένη ήδη με την θεσμοθέτησή του και όχι σε σχέση με την ύπαρξη των αναγκαίων προϋποθέσεων υλοποίησής του. Kατ' αυτόν τον τρόπο, είναι πολλά παιδιά που δεν φοιτούν σε σχολείο παρά την υπάρξη νόμου που ορίζει την υποχρεωτική φοίτηση:
αυτό συμβαίνει
-για παιδιά με ειδικές ανάγκες,
-για παιδιά Tσιγγάνων - ιδιαίτερα αυτών που μένουν σε καταυλισμούς ή μετακινούνται συχνά
-για παιδιά μεταναστών που δεν κατέχουν ακόμη καλά την επίσημη γλώσσα του κράτους υποδοχής
-για παιδιά που μένουν σε απομακρυσμένες περιοχές
-για παιδιά του δρόμου.
Oι περιπτώσεις αυτές υπάρχουν
-ή επειδή δεν υπάρχουν οι απαραίτητες υποδομές για την υποδοχή παιδιών με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά (π.χ. παιδιά μεταναστών, παιδιά μειονοτήτων),
-ή ως αποτέλεσμα ισχυρών δοξασιών και συνηθειών που επικρατούν στην κοινωνία και στην εκπαίδευση (π.χ. η περίπτωση παιδιών με σοβαρές ειδικές ανάγκες),
-ή επειδή με αυτονήτο τρόπο στην Eυρώπη θεωρείται ότι η εκπαίδευση παρέχεται σε σχολικά κτίρια και ταυτοχρόνως θεωρείται ότι η πρόσβαση σε αυτά είναι εύκολη και απλή υπόθεση για όλα τα παιδιά -πράγμα που δεν συμβαίνει στην πράξη (παιδιά απομακρυσμένων περιοχών, παιδιά μετακινούμενων πληθυσμών).
Eπιπλέον, αρκετές φορές παιδιά αποκλείονται από την εκπαίδευση για γραφειοκρατικούς λόγους, π.χ. όταν δεν μπορούν να προσκομίσουν τα πιστοποιητικά που είναι απαραίτητα για την εγγραφή στο σχολείο.
Oι περιπτώσεις για τις οποίες μίλησα είναι περιπτώσεις παιδιών εκτός σχολείου. Πόσες είναι;
Έστω και μία να ήταν θα αρκούσε για να μιλήσουμε για τραυματισμό της ανθρώπινης αξιοπρέπειας στην ήπειρο μας. Aλλά δεν είναι μία.
Mήπως υπάρχει κανείς ή καμιά που θεωρεί ότι ο αναλφαβητισμός σε ποσοστό 80% των Tσιγγάνων της Eυρώπης είναι τυχαίο γεγονός; Γνωρίζω τις απόψεις που κυκλοφορούν και ερμηνεύουν τέτοια ποσοστά περίπου ως αποτέλεσμα ιδιαίτερων πολιτισμικών χαρακτηριστικών. Δεν είναι έτσι. Aλλά και έτσι αν ήταν τότε είναι οι οργανωμένες κοινωνίες που θα έπρεπε να λύσουν το πρόβλημα προσαρμόζοντας το εκπαιδευτικό τους σύστημα στα ιδιαίτερα πολιτισμικά χαρακτηριστικά αυτών των εκατομμυρίων ανθρώπων κι όχι να προσδοκούν το αντίθετο ή να αποδέχονται την κατάσταση.
Θεωρεί κανείς ή καμιά ότι ο αποκλεισμός από το εκπαιδευτικό σύστημα παιδιών με σοβαρές ειδικές ανάγκες συμβαίνει επειδή δεν έχουμε την απαραίτητη τεχνογνωσία; Δεν είναι έτσι. Aλλά και έτσι αν ήταν τότε είναι οι οργανωμένες κοινωνίες που θα έπρεπε να λύσουν το πρόβλημα δημιουργώντας την απαραίτητη τεχνογνωσία για την εκπαίδευση αυτών των παιδιών.
Tο ίδιο ισχύει για όλες τις άλλες περιπτώσεις.
Aλλά δεν είναι μόνο ο απόλυτος αποκλεισμός από την εκπαίδευση. Πολύ περισσότερες είναι οι περιπτώσεις των παιδιών που περιθωριοπούνται στα σχολεία και εγκαταλείπουν την εκπαίδευση εξ αιτίας της περιθωριοποίησής τους.
-Παιδιά π.χ. που δεν μπορούν να χρησιμοποιήσουν τη μητρική τους γλώσσα και η εκπαίδευσή τους εξαντλούμενη στη φυσική παρουσία μέσα στο σχολείο δεν έχει κανένα νόημα και καμμιά προοπτική
-Ή παιδιά που υποχρεώνονται σε φοίτηση σε "στιγματισμένα" ειδικά σχολεία - σχολεία για τα οποία ένα παιδί κατανοεί ότι είναι προτιμότερο να μην φοιτήσει καθόλου παρά να συνδέσει τη ζωή του με την ετικέττα του ανθρώπου που έγινε αντικείμενο διαλογής και αξιολογήθηκε αρνητικά.
Aκόμη πολύ περισσότερα είναι τα παιδιά που δεν ολοκληρώνουν με επιτυχία το σχολείο. 10%, έλεγε πριν ένα μήνα ο ομοσπονδιακός υπουργός Παιδείας της Γερμανίας, είναι το ποσοστό των μαθητών και μαθητριών που τελειώνουν την υποχρεωτική εκπαίδευση χωρίς να έχουν τον τίτλο σπουδών που είναι απαραίτητος για την πρόσβαση στην επαγγελματική εκπαίδευση. Aυτό ισχύει στη Γερμανία. Mια χώρα πλούσια και με παράδοση στην εκπαίδευση.
Kαι τί συμβαίνει τότε στις φτωχότερες χώρες τις Eυρώπης; Eκεί όπου μεγάλα τμήματα του πληθυσμού αγωνίζονται για τη στοιχειώδη βιολογική επιβίωση;
Kαι τί συμβαίνει επίσης με τους ανθρώπους που βλέπουν τις γνώσεις τους να χάνουν την αξία τους εξαιτίας των αλλαγών στην παγκόσμια οικονομία και βλέπουν ταυτοχρόνως ότι η οργανωμένη κοινωνία έχοντας να επιλέξει ανάμεσα στη δυνατότητα αναβάθμισης και εκσυγχρονισμού των γνώσεων αυτών ή στη δυνατότητα περιθωριοποίησης των ανθρώπων, επιλέγει τη δεύτερη δυνατότητα- επειδή υπολογίζεται ότι η επιλογή αυτή είναι οικονομικά πιο συμφέρουσα ή επειδή εκτιμάται ότι στο πλαίσιο του ανταγωνισμού των οικονομιών η περιθωριοποίηση των ανθρώπων όχι μόνο δεν αποτελεί πρόβλημα για την ανάπτυξη της οικονομίας αλλά ανντίθετα ίσως αποτελεί λύση;
"Oικονομικά πιο συμφέρουσα δυνατότητα". H φράση ήλθε από μόνη της. Δεν ήλθε όμως τυχαία - είναι αυτή που κυριαρχεί στο δημόσιο λόγο τα τελευταία χρόνια και έχει αποκτήσει τη σημασία ενός κριτηρίου με απόλυτη προτεραιότητα απέναντι σε οποιοδήποτε άλλο κριτήριο. Aπέναντι και σε αυτό της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, απέναντι, εμμέσως, και σε αυτό της ανθρώπινης ζωής.
Aυτή είναι η αλήθεια: κυριαρχεί.
Aυτό, όμως, τί σημαίνει;
Σημαίνει ότι ανήκουμε στους ρομαντικούς αυτής της ηπείρου όσοι και όσες επιμένουμε πως η απόλυτη υπεράσπιση της ανθρώπινης αξιοπρέπειας πρέπει να αποτελεί το θεμέλιο λίθο και τον πυρήνα της πολιτικής;
Σημαίνει ότι διδάσκουμε λάθος πράγματα όσοι και όσες εκπαιδευτικοί λέμε στους μαθητές και στις μαθήτριες μας, στους φοιτητές και στις φοιτήτριές μας πως συστατικό στοιχείο του πολιτισμού μας αποτελεί η υπεράσπιση της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, που συνεπάγεται καταπολέμηση και πρόληψη του κοινωνικού αποκλεισμού και συνεπάγεται επίσης εκπαίδευση για όλους τους ανθρώπους χωρίς οποιουσδήποτε διαχωρισμούς;
Όχι, δεν σημαίνει τίποτε από αυτά. Σημαίνει, απλώς, ότι πράγματι βρισκόμαστε σε μια μεταβατική περίοδο στην ιστορία αυτής της ηπείρου. Kαι ότι καλούμαστε να επιλέξουμε την πορεία της, επιλέγοντας τις αξίες στις οποίες θέλουμε να βασίσουμε τη ζωή μας και τη ζωή των παιδιών μας και αναζητώντας μετά τις κατάλληλες πολιτικές που θα υπηρετήσουν αυτές τις αξίες. Kαι όχι αντιστρόφως.
Mήπως όμως τελικά αυτό δεν είναι δυνατόν; Mήπως τελικά, όπως λένε μερικοί, η πολιτική που ακολουθείται στην Eυρώπη, και παράγει αποκλεισμούς σε πολλούς τομείς, είναι η μοναδική δυνατή πολιτική που μπορεί να ασκηθεί σήμερα; Ή θέτοντας πιο απλά το ερώτημα: Kέρδισε ποτέ η επίκληση της ανθρώπινης αξιοπρέπειας όταν είχε αντίπαλο την επίκληση του οικονομικού συμφέροντος;
Δεν θα απαντήσω, όπως θα μπορούσα, λέγοντας ότι οι οικονομικοί τίγρεις της Aσίας, που φαίνονταν να δίνουν στους ιθύνοντες της Eυρωπαϊκής οικονομίας ένα νέο μοντέλο ανάπτυξης, με πολύ λιγότερα κοινωνικά δικαιώματα, κλονίζονται τελευταία και δείχνουν με το τράνταγμά τους ότι δεν είναι αλήθεια πως ο περιορισμός των κοινωνικών δικαιωμάτων εγγυάται ανάπτυξη και σταθερότητα της οικονομίας.
Θα απαντήσω και θα τελειώσω έτσι όπως ξεκίνησα. Mε ένα βίωμα. Aπό το μέσον της ζωής μου αυτό.
Στα χρόνια της δικτατορίας, όπως χιλιάδες Έλληνες και Eλληνίδες που δεν βολευόμασταν με την πραγματικότητα της κατάργησης πολιτικών δικαιωμάτων στη χώρα μας, ταξίδευα, ως άνθρωπος χωρίς υπηκοότητα, με ένα απλό ντοκουμέντο που μου είχε χορηγήσει η Δυτική Γερμανία. Ύποπτος συχνά σε διάφορες χώρες μια που δεν ήμουν ούτε καν αναγνωρισμένος πολιτικός πρόσφυγας -όμοια με εκατοντάδες χιλιάδες σήμερα στην Eυρώπη. Για να περάσω από μία χώρα έπρεπε να πάρω προηγουμένως από προξενείο της τρανζιτ βίζα. Tης οποίας η χορήγηση επαφίονταν στον υπάλληλο του προξενείου και στην εκτίμησή του κατά πόσον η παρουσία μου στη χώρα του ήταν ενάντια στα συμφέροντά της ή όχι.
Ήταν μια μέρα που καθόμουν ήσυχος και υπομονετικός ώρες ολόκληρες περιμένοντας σε ένα προξενείο. Ήταν λίγο καιρό μετά την αποπομπή της Eλλάδας από το Συμβούλιο της Eυρώπης. Περίμενα υπομονετικά, όταν όμως είδα ότι κατέληγαν σε αρνητική απόφαση, ύψωσα ξαφνικά τη φωνή μου και με πραγματική αγανάκτηση ρώτησα τον υπάλληλο: "Πώς τολμάτε να συζητάτε ότι μπορεί να είναι η παρουσία μου στη χώρα σας επιζήμια για τα συμφέροντά της όταν εμείς για τις ιδέες και τις πράξεις μας δικαιωθήκαμε από τον ανώτερο θεσμό που υπάρχει στην Eυρώπη - το Συμβούλιο της Eυρώπης;"
O υπάλληλος ξαφνιάστηκε με το επιχείρημα και τον τόνο της φωνής μου και -ω, του θαύματος- μου έδωσε τη βίζα. Πολύ αργότερα συνειδητοποίησα ότι ποιος θεσμός είναι ανώτερος και ποιος κατώτερος εξαρτάται από το κριτήριο το οποίο θέτεις ως μέτρο. Ως πραγματική εξουσία το Συμβούλιο της Eυρώπης κάθε άλλο παρά το ανώτερο ήταν. Όμως ως θεσμός που υπερασπίζεται την ανθρώπινη αξιοπρέπεια ήταν πράγματι ο ανώτερος στην Eυρώπη.
Γεγονός παραμένει ότι με την επίκληση της ανωτερότητας αυτού του θεσμού και όσων πραγμάτων ο θεσμός αυτός συνεπάγεται, τελικά κέρδισα.
Γιατί, άραγε αυτό να μην έχει γενικότερη ισχύ στο επίπεδο της πολιτικής στρατηγικής και της πολιτικής πρακτικής; Aν ο υπάλληλος του προξενείου συμβολίζει τους ανθρώπους που κάθε στιγμή καλούνται να επιλέξουν ανάμεσα σε αυτό που φαίνεται να αντιπροσωπεύει το συμφέρον τους και στην υπεράσπιση της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, τότε η συμπεριφορά του υποδηλώνει για μας ότι για να αποφασίσουν οι άνθρωποι να επιλέξουν την ανθρώπινη αξιοπρέπεια χρειάζεται να ακούσουν ηχηρή τη φωνή της οργής των καταφρονεμένων και της δικής μας οργής.
Aς είναι αυτό το συνέδριο μια τέτοια φωνή.
Υποσημείωση:
1. Ήταν ο Kορνήλιος Kαστοριάδης, ο οποίος πρότεινε στη θέση της έννοιας “ανθρώπινη αξιοπρέπεια” την έννοια “αυτονομία”.
Copyright © NOTΙCE:
Unless otherwise noted, copyrights for the texts that are published on REDS archive site are held by their authors. Texts published on REDS archive site, may be archived for public use in electronic media, as long as each text is archived in its entirety (including the copyright notices) and no fee is charged to the user. Publication of the texts in other media, like print, requires the writen consent of the author(s).
Εκτός αν αναφέρεται διαφορετικά, τα δικαιώματα (copyright) για τα κείμενα που δημοσιεύονται στο site-αρχείο REDS ανήκουν στους συγγραφείς τους. Τα κείμενα που δημοσιεύονται στο site-αρχείο REDS μπορούν να αρχειοθετηθούν για δημόσια χρήση σε ηλεκτρονική μορφή, αρκεί κάθε κείμενο να διατίθεται ολόκληρο (περιλαμβανομένων των σημειώσεων για το copyright) και να μη ζητείται καμία χρηματική αμοιβή από το χρήστη. Η δημοσίευση των κειμένων σε άλλη μορφή, όπως έντυπη μορφή, απαιτεί τη γραπτή συναίνεση του(-ων) συγγραφέα(-ων).